Η εκκλησία αυτή είναι η φημισμένη θαυματουργή Παναγία των παλιών Αχυρών, που τόσα έχουν γραφτεί γι’ αυτή και στο βιβλίο του Ε. Κουτιβή με τίτλο Αχυρά και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Για ένα διάστημα η Μονή είχε εγκαταλειφθεί, όμως σήμερα έχει ανακατασκευασθεί, διαθέτει ένα όμορφο περίβολο και κάθε χρόνο στην εορτή της, στις 15 Αυγούστου, συγκεντρώνει πλήθος πιστών.
Η προφορική παράδοση αναφέρει πως χτίστηκε το 1680-1700 και πως το ξυλόγλυπτο τέμπλο της, που είναι λαϊκής τέχνης με κληματαριά, ζώα και αγγέλους που στεφανώνουν, κατασκευάστηκε στο Άγιο Όρος κατά τμήματα. Από εκεί τα φόρτωσαν σε μουλάρια τα οποία χωρίς να έχουν κάποιον οδηγό έφτασαν στο μοναστήρι και σταμάτησαν. Οι ντόπιοι πιστεύουν πως τα οδηγούσε η Παναγιά η Αχυριάτισσα.
Στο βημόθυρο βρίσκεται η κτητορική επιγραφή: 1833 ΙΟΥΛΙΟΥ 10 ΣΙΝΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΘΕΟΦΑΝΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΑΠΟ ΜΟΝΙC ΑΧΕΡΑ ΜΑΕΣΤΡΟ ΓΗΟΡΓΗ ΝΗΚΟΛΑΟΥ ΤΑΛΙΑΔΟΡΟC.
Δυστυχώς, η παλαιά θαυματουργή εικόνα της Παναγίας έχει κλαπεί εδώ και χρόνια από ιερόσυλους. Επίσης τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 κλαπήκαν και άλλες εικόνες της Μονή, αλλά και κομμάτια του πανέμορφου σκαλιστού τέμπλου. Τη θέση τους σήμερα έχουν πάρει αντίγραφα.
Η λατρευτική εικόνα της Παναγίας δεν διατηρείται σε καλή κατάσταση και ο ζωγράφος της βασίστηκε σε πρότυπο του 16ου ή του 17ου αι. με τους Αποστόλους γύρω από την Παναγία, το Χριστό να κρατάει την ψυχή της και στο επάνω τμήμα τη Μετάσταση με τους Αγγέλους που την οδηγούν στον ουρανό.
Η Μονή άκμασε το 18ο αιώνα και παλαιότερα είχε πολλά κελιά και μοναχούς. Ωστόσο σήμερα σώζεται μόνο ένα μέσα στο οποίο υπήρχε η εικόνα της Παναγίας, που είχε διαστάσεις 1Χ0,5 μ. Αναφέρονται πολλά θαύματα της εικόνας της Παναγίας, κυρίως σε δαιμονισμένους και ανθρώπους με ψυχικές παθήσεις, τους οποίους έδεναν χειροπόδαρα με αλυσίδες και τους κλείδωναν στο κελί που υπάρχει γι’ αυτό το λόγο. Εκτός από τη γιατρειά των ασθενών αυτών υπάρχουν και πολλά άλλα παρόμοια περιστατικά καταγεγραμμένα. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας κατέφευγαν στο μοναστήρι ή πέρασαν από εκεί πολλοί αγωνιστές της Επανάστασης, όπως ο θρυλικός Κατσαντώνης.
Ο σημερινός ναός χτίστηκε το 1833, όπως φαίνεται από την κτητορική επιγραφή, και είναι μονόχωρος απλός με δίρριχτη στέγη και μονόλοβο καμπαναριό στη δυτική πλευρά. Στο ναό διασώζονται τοιχογραφίες του 1889, μεταξύ των οποίων στην κόγχη η Πλατυτέρα και οι συλλειτουργούντες ιεράρχες. Στον κύριο ναό διασώζονται οι προφήτες, οι ευαγγελιστές με τα ονόματα των αφιερωτών και χρονολογία 1889.
Το 1830 η Μονή είχε ιδιόκτητα 116 στρέμματα στην περιοχή του χωριού. Όμως, επί Όθωνα διαλύθηκε και τα περιουσιακά της στοιχεία εκποιήθηκαν ή μοιράστηκαν σε ακτήμονες. Τελευταίος μοναχός της ήταν ο Θεοφάνης, που είχε διατελέσει και ηγούμενος της Μονής. Γύρω από την εκκλησία υπάρχει μάνδρα ύψους 2,5 μέτρων και απ’ έξω, στο νοτιοδυτικό μέρος της, βρίσκεται το νεκροταφείο του παλαιού χωρίου. Στο παλαιό χωριό υπάρχει και το εξωκλήσι των Αγίων Αποστόλων.
Γ. Σ. Μ.
aitoloakarnaniko