Σε κάποιες περιπτώσεις το ανασκάλεμα της μνήμης έφερνε δειλά και το όνομα μιας άλλης γυναίκας, της Κατίνας Χατζάρα, η οποία εκτελέστηκε μαζί με τους 120 και ήταν η μόνη γυναίκα ανά- μεσά τους. Αναλυτικότερα, οι μνήμες των γυναικών, όπως και των ανδρών, ανακαλούν τα προαναφερόμενα γεγονότα και τα πρόσωπα, άλλοτε ως ηρωικά επεισόδια της αντίστασης για την εθνική απελευθέρωση, άλλοτε ως γεγονότα που υπονοούν συ- νεργασίες ελλήνων με τον κατακτητή και εμπλοκές τους που οδήγησαν στην εκτέλεσή τους, άλλοτε ως εμπειρίες τραυματι- κές που σημάδεψαν αδελφές και μάνες, και άλλοτε ως γεγο- νότα και συμφραζόμενα που εμπεριείχαν την ιστορική ερμηνεία για την δραματική εμπειρία της Κατοχής ακόμα και του Εμφύ- λιου.22 Εν ολίγοις, ως ιστορικά γεγονότα και ως μνήμη αυτά συ-
20. «Την 9ην Απριλίου 1944 ο εκ Μεσολογγίου προς Αγρίνιο κατευθυνόμε- νος σιδηροδρομικός συρμός υπέστη βορείως της Σταμνάς επίθεσιν κομμουνιστικών συμμοριών και επυρπολήθη. Γερμανοί στρατιώτες και συνταξιδεύοντες Έλληνες πολίτες εφονεύθησαν ή ετραυματίσθηκαν, τραυματισμένοι Γερμανοί στρατιώται εφονεύθησαν ή απήχθησαν ανάνδρως. Ως αντίποινα των υπούλων τούτων πράξεων… ελήφθησαν και εξετελέσθησαν τα κάτωθι μέτρα. 1ον. Σήμε- ρον 120 κομμουνισταί εκ χωρίων κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής και εκ Παναιτωλίου, οίτινες ως διεπιστώθη, έλαβον μέρος εμμέσως ή αμέσως εις την εν λόγω πράξιν, ετυφεκίσθησαν ή απαγχονίσθησαν εν Αγρινίω…, 14 Απριλίου 1944, ο στρατιωτικός Διοικητής των Γερμανικών Μονάδων Ηπείρου».
Η Ανακοίνωση τοιχοκολλήθηκε στους δρόμους του Αγρινίου. Βλ. δημοσίευσή της στην εφημερίδα Δυτική Ελλάς, 15.4.1944. 21. Βλ. ενδεικτικά, Φιλ. Γελαδόπουλος, Μαρία Δημάδη, ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης (Αθήνα: Εκδόσεις Νέστορας, 1982) Φιλ. Γελαδόπουλος, Μαρία Δη- μάδη: Μνήμες και ελεγεία (Αθήνα: Εκδόσεις Νέοι Καιροί, 1989)˙ Μ. Χρυσικοπούλου, Γυναικείες μορφές της Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο: Ίφιτος, 2000), σσ. 101-107.
22. Σε ένα άλλο άρθρο μου, βασιζόμενη στην ανάλυση του ίδιου υλικού, διαπίστωσα ότι οι γυναίκες, ακόμη και στις αναπαραστάσεις του παρελθόντος του Εμφυλίου, οικειοποιούνται και συμβολοποιούν συμβάντα και πρόσωπα από την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης (κυρίως γυναικεία πρόσωπα που έχουν συνδεθεί με την αντίσταση και με την αυτοθυσία), μέσω δε αυτών συγκροτούν τις πολιτισμικές τους ταυτότητες. Με ένα πλήθος αναφορών, πραγματικών ή μυθοπλαστικών, γύρω από τις εκτελέσεις, τις συνθήκες, τους συντελεστές τους (κατακτητές κυρίως αλλά και στους Έλληνες συνεργάτες, ταγματασφαλίτες, κλπ) ερμηνεύουν και την εμπειρία του Εμφυλίου Πολέμου, καθώς 458 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ νιστούν ένα είδος ερμηνευτικής καμπής για την ιστορία ολόκλη- ρης της δεκαετίας και του Εμφυλίου, και δείχνουν να ασκούν διαφορετικές επιδράσεις στην ταυτότητα και στην κουλτούρα των Αγρινιωτών, και οπωσδήποτε διαφορετικές επιδράσεις στις πολιτισμικές ταυτότητες των γυναικών. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι μαρτυρίες και οι μνήμες, αν και έχουν ως άξονα την απόδοση της ιστορικής πραγματικότητας και την ιστορική περιγραφή των γεγονότων, συνιστούν στην ουσία την έκφραση της ιστορικά επεξεργασμένης ατομικής εμπειρίας και συνείδησης των αφηγητών/αφηγητριών.
Έδωσα μεγαλύτερη προσοχή στην μνήμη των γυναικών, καθώς η μνημονική τους αναφορά προσδιόριζε περισσότερο τα γυναικεία πρόσωπα που εμπλέκονταν σε αυτές τις τραγωδίες, τις μάνες π.χ. και τις αδελφές των εκτελεσθέντων, κυρίως των τριών απαγχονισθέτων, και ακόμη περισσότερο τα γυναικεία εκτελεσθέντα πρόσωπα, δηλαδή τη Μαρία Δημάδη και λιγότερο την Κατίνα Χατζάρα. Σημειώνεται ότι η τυπική οργάνωση της μνήμης στις περισσότερες γυναίκες, γινόταν με διάφορα αλλά σχεδόν επαναλαμβανόμενα αφηγηματικά μέσα, μεταξύ των οποίων κυριαρχούσαν το μοτίβο των πραγματικών ή επινοημένων προσωπικών ή συγγενικών σχέσεων,24 το μοτίβο του αυτόπτη μάρτυρα, το μοτίβο επίσης μιας λαϊκής υπονοούν ότι η εμφύλια διαμάχη ελόχευε ήδη στην περίοδο της γερμανικής Κατοχής και της Αντίστασης. Βλ. Κ. Μπάδα, «Ο εμφύλιος ως βιωμένη εμπειρία και μνήμη των γυναικών», στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Ε. Βουτυρά, Κ. Μπάδα (επιμ.),
Μνήμες και λήθη του Ελληνικού Εμφύλιου Πολέμου (Θεσσα- λονίκη: Επίκεντρο, 2008), σσ. 112-129. 23. «Μόλις πέρασα κι έφτασα στην πλατεία Μπέλλου, ο Πάνος, ο Πάνος ο Σαλάκος ήταν κρεμασμένος εδώ στο Ματραλή απέναντι. Τους είχανε σακούλες, ένας αυτός. Πήγα με μια φίλη μου εκεί πέρα και θυμάμαι τη Μαίρη του Δηματά. [αναστενάζει]. Ήταν γείτονες. Προχωράμε προς τα πέρα και ήταν ο Αναστασιάδης. Διευθυντής στην Αγροτική Τράπεζα. Κι αυτός. Και τα χεράκια τους πίσω. Τους πήραν νύχτα. Και ο Σαλάκος ήταν εδώ. Πού είναι τώρα το συντριβανάκι που ήταν κάποτε ένα περίπτερο; Στη γωνία, εκεί πέρα. Και τον Πάνο τον Σούλο, ένα αδερφό είχαν, τα κορίτσα αυτά ήταν τρεις αδερφούλες, τον αναγνωρίσανε απ΄ τις κάλτσες. Σκώθηκαν το πρωί για να πάνε στη φυλακή να τους πάνε ρούχα να αλλάξουνε και τον είδαν κρεμασμένον και τον γνωρίσαν απ΄ τις κάλτσες, που τις φορούσε το παλληκάρι. Ένα παλληκάρι! Δεν είχαν άλ- λον». (ΕΠΠΙ, αριθμ. συντεν. 121). 24. «Ήμασταν και λίγο συγγενείς με τη Μαρία. Συγγενείς… από το Τούρνοβο… δε κάναμε και παρέα, αυτή ήταν μορφωμένη, κυρία… αλλά ήταν δίπλα μου, μέναμε κοντά… Και της είπα, όταν ήταν να γίνω νυφ’.
Ποιος άλλος θα με ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 459 θρησκευτικότητας25 και εικονογραφίας –φόρμες οικείες στον γυναικείο λόγο.
Οι αναφορές της μνήμης των γυναικών στα γεγονότα των εκτελέσεων εμπεριείχαν σε μικρότερο βαθμό το στοιχείο της ηρωϊκότητας, σε σχέση π.χ. με αυτό της τραγικότητας26 και της θυσίας. Σε κάθε περίπτωση όμως, αυτές οι μνημονικές αναφο- ρές –κοινές λίγο πολύ στις περισσότερες γυναίκες– συνιστού- σαν το επιλεγμένο πεδίο δράσης μέσω του οποίου νοηματοδο- τούσαν τη δική τους ζωή, εξέφραζαν την αίσθηση του εαυτού τους στην ιστορία, και αναδείκνυαν διάφορες και διαφορετικές όψεις της γυναικείας ταυτότητας, όπως αυτή της καθημερινά αγωνιζόμενης γυναίκας, της ενσυνείδητης αριστερής ή της δε- ξιάς, της δυνατής και απελευθερωμένης γυναίκας, της μητέρας ή εκείνης που θυσιάζεται για το καλό των άλλων, της αδελφής, της αλληλέγγυας γυναίκας κ.λπ. Πόσο όμως είναι φωτισμένη η ίδια η ιστορία αυτών των γυ- ναικών; Και αν για τα παραπάνω πρόσωπα η γραπτή και η ντύσει εμένα νύφη; Εγώ δεν φτιαχνόμουνα, ναι δεν είχα ποιος να με φτιάξει. Δεν φτιαχνόμουνα εγώ πρώτα…». (ΕΠΠΙ αριθμ. συνεντ. 85). 25. «Την ήξερα εγώ την Κατίνα την Χατζάρα. Ήταν καλή, πολύ καλή… Ας λένε ότι νταραβερίζονταν με Ιταλούς κι είχε μπορντέλο. Ήταν παντρεμένη με ένα πολύ καλόν νοικοκύρ’ άνθρωπο. Κι οι δύο τς ήταν μπλεγμένοι. Αυτή ήταν σύνδεσμος… Τη μέρα που τους εκτέλαγαν, τη Χατζάρα τη φέρανε μοναχή της εδώ απ’ παν που τους τελείωναν. Μέσα στους 120 και μια γυναίκα… Αυτή σβαρνιότανε, αντιστεκόταν, σπάραζε… Της έριχναν, της έριχναν, αλλά τίποτε, δεν την έπιαναν οι σφαίρες κι αυτοί βλαστήμαγαν… Ότι έχεις απάνω σου βγάλ’ το, της είπαν οι τσολιάδες… Είχε τίμιο ξύλο πάνω της και δεν την έπιανε το βόλ’. Της τα τράβηξαν όλα και τα χρυσαφικά της όλα, κι αυτή φώναζε… Να τα δώστε στον άνδρα μου, στον άνδρα μου, κι έπεσε μες το λάκκο». ( ΕΠΠΙ, αριθμ. Συνεντ. 70).
« Όταν τη σκοτώσανε τη Μαρία, φορούσε το περιδέραιο εδώ. Αυτής ήτανε, δεν ήταν απλώς κολιέ, αυτής ήτανε ρουμπίνι και που λέμε το τραγούδ’, ναι και το είχε εδώ κρεμασμένο και το ζήτησε, όταν την πηγαίνανε, τη βγάλανε απ’ τη φυλακή και την πήγαν να τη σκοτώσουν, κι αυτή εκεί πέρα ζήτησε να το βγάλουνε για να το στείλουν στη μανούλα της. Δεν της το βγάλανε. Τη σκοτώνουνε εκεί τη Μαρία και πάει ένας δικός μας άνθρωπος, δεν ξέρω, να τον με- λετήσω; Δεν ξέρω, ένας πολύ παλιάνθρωπος, μην πέσει στα χέρια τους, ένας πολύ παλιάνθρωπος! Και της λέει, βγάζει ένα μαχαίρι μεγάλο και της ανοίγει εδώ, είχε και χρυσά δοντάκια η Μαρία, τη θυμάμαι, της κόβει το κολιέ της και το σταυρό της, διαμαντένιο σταυρό και τον πήρε αυτός… Ε, και της είπε – να μην εκφραστώ χυδαία – «Πόρνη!», της έβαλε το μαχαίρι εδώ και της άνοιξε το στόμα έτσι και της έβγαλε τη μασέλα με τα δόντια. Και τη χώσανε εκεί…». (ΕΠΠΙ, αριθμ. συνεντ. 121). 460 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ προφορική μνήμη είναι κάπως ομιλητική, δεν ισχύει το ίδιο για άλλες γυναίκες που εκτελέστηκαν για τους ίδιους λόγους και τους ίδιους στόχους.
Για τη Μαρία μάλιστα Δημάδη, για την οποία η μνήμη εμφανίζεται πιο εύγλωττη, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι έχει γραφτεί ένα βιβλίο το 1982 γι’ αυτήν, βασισμένο στις άμεσες προφορικές μαρτυρίες, και έχει προβληθεί ένα σήριαλ για τη ζωή, τη δράση της και το θάνατό της (το 1987, από την ΕΡΤ-2),27 το οποίο δημιούργησε πλήθος αντιδρά- σεων και συμβολικής διαπάλης για τον τρόπο διαχείρισης της ιστορίας και της ίδιας της μνήμης της τοπικής κοινωνίας και της οικογένειας. Από μια πρώτη έρευνα, οι γυναίκες που εκτελέστηκαν από τις δυνάμεις κατοχής ή τους συνεργάτες τους για την ανάμειξή τους στην ΕΑΜική αντίσταση είναι η Μαρία Δη- μάδη, η Κατίνα Χατζάρα, η Ελένη Ανδρεοπούλου, η Αγγέλω Στεργιάκη και η Μαρία Καραμπίνη-Στάικου. Όμως υπάρχει ακόμη σιωπή για όλες, και ακόμη περισσότερο για τις τρεις τελευταίες, και ίσως για πολλές άλλες για τις οποίες δεν έχει υπάρξει ακόμη ένας λόγος. Θεωρώ ως εκ τούτου υποχρέωσή μου, να συμβάλλω όσο είναι δυνατό στην ανάδειξη της ιστορικότητας των αφανών γυναικείων προσώπων. Το εγχείρημα δεν είναι εύκολο, εφόσον απουσιάζουν οι πρωτογενείς γραπτές πηγές, ενώ η σιωπή των προφορικών μαρτυριών παραμένει ως σήμερα ισχυρή. Ωστόσο, θα το επιχειρήσω με όσα στοιχεία έχω ως τώρα στη διάθεσή μου, γιατί η ανάδειξη της ιστορικότητας του γυναικείου φύλου και της δράσης του σε συνθήκες πολέμου και κατοχής, θα συμ- βάλει στη συμπλήρωση και στον εκδημοκρατισμό της τοπικής και της εθνικής ιστορίας. Πάνω από 1.500 γυναίκες της ΕΑΜικής αντίστασης στην Ελλάδα αντίκρισαν το εκτελεστικό από- σπασμα κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κι ένας τεράστιος επί- .
Η τηλεοπτική σειρά δημιούργησε ένα πλήθος αντιδράσεων των Αγρινιωτών για τον τρόπο που παρουσιάζονταν η ιστορική αλήθεια γύρω από την Μαρία Δημάδη και την τοπική ιστορία (βλ. ενδεικτικά Θ. Κακογιάννη, ό.π., σσ. 268-270). Μια ανθρωπολογική προσέγγιση του θέματος θα έδειχνε εκτός των άλλων ότι κάθε τοπική κοινωνία μέσω επιλεγμένων γεγονότων του παρελθόντος συμμετέχει σε μια συμβολική διαπάλη με τον κόσμο, έξω από αυτήν για την αναγνώρισή της ως του μόνου και πραγματικού κατόχου της ιστορίας της και της μνήμης της. ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 461 σης αριθμός γυναικών φυλακίσθηκαν και βασανίσθηκαν. Ένας αντίστοιχος αριθμός υπέστη βιασμούς και κάθε άλλη μορφή έμ- φυλης βίας. Το γυναικείο φύλο, υπαγόμενο στις κάθε είδους εθνικές, πολιτικές, εθνικοιδεολογικές στρατηγικές, είναι εκείνο στο οποίο ανατίθεται η βιολογική, πολιτισμική και συμβολική αναπαραγωγή του έθνους ή της ομάδας, είναι εκείνο το οποίο γίνεται θεματοφύλακας της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας, και για τους λόγους αυτούς, ένα πλήθος πραγματικών και συμβολικών ενεργειών ταπείνωσης και βίας στοχεύει στο γυναικείο φύλο 28 του αντίπαλου.
Σε κάθε περίπτωση τα γυναικεία σώματα μεταμορφώνονται, συμβολικά και πρακτικά, σε σκηνή πάνω στην οποία λαμβάνει χώρα η εξέλιξη του κάθε μορφής πολέμου και η κάθε μορφής βία του. Όπως προαναφέρθηκε, ο αντιστασιακός απελευθερωτικός αγώνας στην περιοχή, που κατά βάση αναπτύχθηκε από την οργάνωση και τη δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, είχε λάβει ανησυχητικές διαστάσεις για τον κατακτητή, ειδικότερα το 1944, και αντίστοιχες διαστάσεις για όσους ανησυχούσαν από την εξάπλωση των εθνικοαπελευθερωτικών και κοινωνικών μηνυμάτων του ΕΑΜ. Για την επιτυχή εφαρμογή των κατασταλτικών μέτρων εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, τα νεοσύστατα Τάγματα Ασφαλείας έκαναν αισθητή την παρουσία τους στο Αγρίνιο τον Φε- βρουάριο του 1944 και τη γύρω περιοχή, τόσο με την ένοπλη δράση και τη συνεργασία με τον κατακτητή, όσο και με την καθημερινή πρακτική της βίας και του εκφοβισμού. Η αναφορά γίνεται γιατί, κατά ένα τραγικό τρόπο, η μνήμη, συγκροτημένη με τις δικούς της τρόπους αναπαράστασης του παρελθόντος, αφήνει να εννοηθεί ότι ειδικά τα γυναικεία πρόσωπα υπήρξαν τα θύματα της άμεσης ή έμμεσης βίας των Ταγμάτων Ασφαλείας, των συνεργατών, και λιγότερο των κατακτητών. Για τη Μαρία Δημάδη και την Κατίνα Χατζάρα, σημειώνεται συνοπτικά ότι η ως τώρα μελέτη της τοπικής ιστοριογραφίας, των ελάχιστων γραπτών πηγών και των προφορικών μαρτυριών, δείχνει ότι οι δύο γυναίκες εμφανίζονται να αντιπροσωπεύουν 28. Κ. Μπάδα, ό.π., σ. 104-105, όπου και βιβλιογραφία για τον έμφυλο χα- ρακτήρα κάθε μορφής πολέμου και βίας. 462 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ δύο διαφορετικούς κόσμους όσον αφορά την κοινωνική και οι- κονομική τους θέση, τη μόρφωση, το κοινωνικό και οικογενειακό κύρος κλπ, και επίσης εμφανίζονται να δρουν ριψοκίνδυνα, έξω από τις συνήθεις νόρμες και τα στερεότυπα της εποχής. Για τη Μαρία Δημάδη τα υπάρχοντα στοιχεία δείχνουν ότι ήταν διερμηνέας στο γερμανικό φρουραρχείο, ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ και είχε αναλάβει να υπηρετεί από τη θέση αυτή μια ιδιαιτέρως επικίνδυνη αποστολή, την μετάδοση πληροφοριών (Κέντρο 3 πληροφόρησης), να ασκεί η ίδια από τη θέση της και την κοινωνική της ευαισθησία, ένα ευρύτατο κοινωνικό φιλάνθρωπο έργο, το οποίο η λαϊκή μνήμη και οι μαρτυρίες το συγκρατούν με πολλούς τρόπους. Ήταν επίσης μια γυναίκα που ζούσε ή όφειλε να ζει με όρους μιας ανυποψίαστης καθημερινής κοινωνικότητας και επαφής με τον κατακτητή και τους συνεργάτες του. Τέλος, ήταν μια γυναίκα που από εσωτερική ανάγκη ή από καθήκον ίσως έπαιζε ριψοκίνδυνα, ακραία, με τον εσωτερικό κόσμο των αισθημάτων, τόσο των δικών της γυναικείων αισθημάτων όσο και των αισθημάτων του άντρα κατακτητή.
Η Μαρία Δημάδη γεννήθηκε το 1907, κόρη του γιατρού και λόγιου Κωνσταντίνου Δημάδη και της Ερασμίας το γένος Πα- ναγόπουλου. Η κοινωνική και οικονομική θέση της οικογένειας εξασφάλισε στη Μαρία μια πολύ καλή μόρφωση και κοινωνική αγωγή. Της καλλιέργησε επίσης μια δημοκρατική και βαθύτατα ανθρώπινη συνείδηση, για την οποία άλλωστε αποτελούσε το ζωντανό παράδειγμα. Πολύ νέα έκανε έναν γάμο και απέκτησε μια κόρη. Ο γάμος διαλύθηκε νωρίς και η Μαρία συνέχισε τη ζωή της, παραμένοντας με την πατρική της οικογένεια (φωτογ. 1). Ωστόσο, την καθημερινή της ζωή προσδιόριζε μια βαθύτατη 29. Οι προφορικές μαρτυρίες προσδιορίζουν τον Γερμανό Φρούραρχο Tοrman. Ο τελευταίος έμεινε στο επιταγμένο σπίτι του Θαν. Παπαλέξη στην οδό Παπαστράτου. Η κόρη του και σημερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού κ. Λένα Μπαμπάτσικου-Παπαλέξη, παιδί τότε, θυμάται ότι η Μαρία Δημάδη επισκεπτόταν σχεδόν κάθε απόγευμα τον Γερμανό Φρούραρχο και έμενε αρκετές ώρες μαζί του. Πάντα ευγενική, συνήθιζε να κουβεντιάζει και με τους ιδιοκτήτες του σπιτιού. Αναφέρει ότι μια μέρα πριν την εκτέλεσή της είχε έρθει στο σπίτι και αφού τελείωσε την συνεργασία της με τον Φρούραρχο, έμεινε για λίγο με τη μητέρα της και τη ρωτούσε για τον τρόπο παρασκευής ενός φαγητού που ήθελε να φτιάξει και να προσκαλέσει τον Tοrman για φαγητό στο σπίτι της.
ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ:
Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 463 λύπη γιατί ο χωρισμός της στέρησε και την μικρή της κόρη, τη Χαρίκλεια.30 Ταξίδεψε στη Γερμανία, διεύρυνε τους ορίζοντές της και επέστρεψε το 1938 στο Αγρίνιο, καθώς τα σύννεφα του πολέμου άπλωναν απειλητικά και η Γερμανία διαμόρφωνε τις συνθήκες του επικείμενου πολέμου. Ο Παντελής Ρόκος31 μαρτυρεί ότι η Μαρία Δημάδη είχε ανεπτυγμένη αντιφασιστική συνείδηση. Έτσι πολύ νωρίς, ήδη από τον Οκτώβρη του 1941, εντάχθηκε στην οργάνωση του ΕΑΜ και ειδικότερα στην πρώτη του έκφραση, την Εθνική Αλληλεγγύη. Η δραστηριοποίησή της σε αυτόν τον χώρο ήταν πολύπλευρη, ενθουσιώδης και αποτελεσματική. Σύντομα, τον Φεβρουάριο του 1942, λόγω της γλωσσο- μάθειάς της και της κοινωνικής της θέσης, προσλήφθηκε ως διερμηνέας στο γερμανικό φρουραρχείο (ORT Commandatur). Από τη θέση αυτή παρείχε με άκρα επικινδυνότητα πολύτιμες πληροφορίες τόσο για τις ενέργειες των Γερμανών, όσο και για τις δωσίλογες ενέργειες των συνεργατών τους –Ταγμάτων Ασφαλείας και άλλων. Παράλληλα, με το κύρος της και την πειθώ της κατάφερνε να επιλύει καθημερινά προβλήματα και θέματα ζωής και θανάτου των Ελλήνων πολιτών.32 Όπως φαίνεται, ακολούθησε την απόφαση της οργάνωσης να αποτραβηχθεί από την 30. Η έλλειψη της σχέσης και της επαφής, ανάμεσα στην κόρη και στη μητέρα προσδιορίζει βαθύτατα ακόμη και σήμερα την κόρη της Μαρίας Δημάδη, τη Χαρίκλεια. Τη συνάντησα στις 6 Απριλίου 2008, και ο λόγος και η μνήμη της φανερώνουν τη σημασία που είχε στη ζωή της η βίαιη απομάκρυνση από τη μητέρα της. Έξι μηνών στάλθηκε από τη γιαγιά της Ερασμία, ντυμένη όπως λέει στα μαύρα, να ζήσει με τον πατέρα της στην Αθήνα, όπου τη φρόντιζε η θεία και νονά της. Τη μητέρα της την πρωτοείδε σε ηλικία 15 περίπου χρονών, όταν χτύπησε το κουδούνι του σπιτιού τους για να την δει. Στη συνέχεια πήγαινε στο Σχολείο της, το Αρσάκειο και εκεί συναντιόταν κρυφά από την οικογένεια του πατέρα της. Αλληλογραφούσε επίσης κρυφά με την μητέρα της˙ για την εκτέλεσή της έμαθε πολύ αργότερα.
Σε γραπτό του κείμενο (Φιλ. Γελαδόπουλου, Μαρία Δημάδη, Ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., σ.41-42). 32. Βλ. την προφορική συνέντευξη του Ισαάκ Ελιέζερ με τη βοήθεια της συζύγου του Κάτιας (Αθήνα 2008).
Ο Ελιέζερ ανέπτυξε αντιστασιακή δράση με ελληνικό όνομα. Ο ίδιος μαρτυρεί ότι με την παρέμβασή της Μ. Δημάδη του εκδόθηκε η ελληνική ταυτότητα (με το όνομα Σπύρος Λαζαρίδης). Συνελήφθη ωστόσο φυλακίσθηκε, και το όνομά του ήταν στους καταλόγους των προς εκτέ- λεση στις 14 Απριλίου 1944. Μερικές μέρες πριν, το Σάββατο του Λαζάρου, κατά την έξοδο κρατουμένων για αναγκαστική εργασία, μεταξύ των οποίων ήταν και ο ίδιος, διέφυγε. 464 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ Εθνική Αλληλεγγύη τόσο για να αφοσιωθεί στο έργο της διοχέ- τευσης πληροφοριών όσο και για να προστατευθεί το όλο δίκτυο και η ίδια. Με τις πληροφορίες της κερδήθηκε π.χ. η μάχη της Γουρίτσας33 και έπεσαν στο κενό γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Γνώριζε πολλά και ιδιαίτερα όσα διαμείβονταν ανάμεσα στους Γερμανούς και στα Τάγματα Ασφαλείας. Ένας σημαντικός εξάλλου αριθμός προφορικών μαρτυριών34 δείχνει ότι η Μαρία Δημάδη εκτελέσθηκε με τη συνεργία ή με την άμεση και αποκλειστική σχεδόν εμπλοκή των Ταγμάτων Ασφαλείας. Τη δήλωση της Ληξιαρχικής Πράξης θανάτου της, την έκανε ο έμπορος Ιωάννης Ροντήρης στις 16 Μαρτίου 1945, όπου μεταξύ των άλλων σημειώνει: «Συλληφθείσα υπό των Γερ- μανών την 30ην Αυγούστου 1944 εν τη οικία της, εξετελέσθη την πρωίαν της επομένης (31ην Αυγούστου 1944)»35. 33. Βλ. Ν. Σκιαδάς, Καπετάν Επαμεινώνδας. Αλβανικός πόλεμος – Εθνική αντίσταση. Μάχες Γουρίτσας-Μακρυνόρους-Αμφιλοχίας (Αθήνα: Ενωτικός Σύν- δεσμος Αιτωλοακαρνάνων Αντιστασιακών, 1989), σσ. 157-172 Θ. Κακογιάννης, ό.π., σ. 247-249 Θ.Δ. Πολιτόπουλος, «Η μάχη της Γουρίτσας και η αλήθεια», Ρίζα Αγρινιωτών τεύχ. 18-19 (1995)˙ Θ. Πολιτόπουλος, Το τελευταίο σιωπητήριο (Αθήνα, 2002), σσ. 183-187˙ Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, ό.π., τ. Α΄, σ. 404. 34. «Πρωί πρωί από την πόρτα της υπηρεσίας, όπως έφτιαχνε η μητέρα μου τον καφέ, ξαφνιάστηκε, ήρθε ο κ. Ζόλδερ. Ο κ. Ζόλδερ έμενε στο σπίτι το Δημαδέικο, από κάτω. Πάνω μέναν οι Δημάδηδες και κάτω οι Ζόλδερ. Αυτός πρέπει νάτανε, ήξερε Γερμανικά, πρέπει νάξερε Γερμανικά ή με τα Γαλλικά, δεν ξέρω. Μόλις τον είδε η μητέρα μου ξαφνιάστηκε. Τι θέλετε κ. Ζόλδερ εδώ; Λέει, κοιτάχτε, σκοτώσανε τη Μαρία… Μα ήτανε χτες βράδυ εδώ πέρα. Τι είν’ αυτά που μου λες; Και τώρα, λέει, θέλω να ζητήσω… Τι θέλετε να σας εξυπη- ρετήσουμε; Να ζητήσω την άδεια να πάρουμε το σώμα για την ταφή. Να τη θάψουμε στον οικογενειακό τάφο… Ο ιπποκόμος του Φρούραρχου έμπαινε κι έβγαινε κι έκανε το πρωινό. Λέει η μητέρα μου: είναι ένας κύριος έξω, ο κ. Ζόλ- δερ και θέλει το φρούραρχο. Μπορεί να του μιλήσει; Εκείνη με τα σπασμένα τα γερμανικά «Μαντάμ Μαρί καπούτ» Ο ιπποκόμος του το είπε… εκείνος με την ησυχία του πήρε το μπάνιο του, πήρε το πρωινό του, πρέπει να ήταν πρωί, γιατί δεν είχε πάει ο πατέρας μου στο μαγαζί και η μητέρα μου έκανε καφέ και πρωινό στο Ζόλδερ για να περάσει η ώρα. Λοιπόν, εδώ ακριβώς στην πόρτα, βγήκε αυτός και του είπε ο Ζόλδερ ότι αυτό κι αυτό. Λέει κι εγώ αυτή τη στιγμή το πληροφορήθηκα, αλλά αυτό δεν γίνεται, δεν μπορώ να το επιτρέψω, όχι, δεν μου είναι, δεν είναι στη δικαιοδοσία μου… μάλλον. Αυτά ήταν που έζησα και είδα και από διηγήσεις βέβαια. Με την επανάληψη έγιναν κτήμα μου. Θυμάμαι αρκετά πράγματα, αυτής της ημέρας όμως…» (συνεντ. Λένας Παπαλέξη-Μπαμπάτσικου, 11/2/2008 και 10/3/2008).
Βλ. Ληξιαρχείο Δήμου Αγρινίου, Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Θανά- των (1940-1945), αριθμ. πράξης 132. ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 465 Η Κατίνα Χατζάρα36, ήταν σύμφωνα με τη Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου της, 35 χρονών όταν εκτελέστηκε ή 33 σύμφωνα με την πράξη του γάμου της, όπου και φαίνεται ότι γεννήθηκε στις 24 Μαρτίου 1910.37 Το βαφτιστικό όνομά της ήταν Βάγια και το επώνυμό της Ρήγα ή Ρήγανη, κόρη του Νικολάου και της Αρε- τής. Με αυτό το όνομα παντρεύτηκε το 1942. Κατάγονταν από τη Φλωριάδα Βάλτου και είχε έναν αδελφό που σκοτώθηκε στα χρόνια της Κατοχής, αφήνοντας πίσω του μια οικογένεια με πέ- ντε ανήλικα κορίτσια.38 Στο Αγρίνιο η Βάγια ζούσε μόνη της, χωρίς σχέσεις με την υπόλοιπη πατρική οικογένεια, και σύμφωνα με την συλλογική μνήμη, είχε αναπτύξει μια ελευθεριά- ζουσα ζωή. Δεν γνωρίζουμε πότε εγκαταστάθηκε στο Αγρίνιο, αλλά θα πρέπει να υποθέσουμε ότι είχε εδραιωθεί αρκετά καλά σε αυτήν την πόλη, και από τις ενέργειές της φαίνεται ότι σκόπευε να περάσει εκεί τη ζωή της. Με τις οικονομίες της αγόρασε ένα μικρό κτήμα, απόκτησε ένα καλό για την εποχή σπίτι και προετοίμασε με όνειρα τα προικιά της. Η συλλογική μνήμη και τα λίγα φωτογραφικά ντοκουμέντα που σώζονται (φωτογ. 2, 3) σκιαγραφούν το προφίλ μιας όμορφης νέας γυναίκας, ανεξάρτητης και δυναμικής. Αυτή τη γυναίκα την ερωτεύτηκε ο Αγρινιώτης Αθανάσιος Χατζάρας, γιος του Θεοδώρου και της Θεώνης Χατζάρα, υπάλληλος-ταμίας στο κατάστημα του υφασματέμπορου Αθανάσιου Παπαλέξη, συνήψαν δεσμό και παντρεύτηκαν στις 12 Φεβρουαρίου 1942.
Σε ομιλία του το 1983, ο Παπατρέχας αναφέρει ότι ανάμεσα στους εκτελεσμένους ήταν και μια γυναίκα, η Κατίνα Χατζάρα, και επισημαίνει ότι αναφέρει το όνομά της γιατί ξεχάστηκε από όλους (σ. 37). 37. Τα στοιχεία αντλούνται προς το παρόν από τον Δημοτολογικό Φάκελο της οικογενείας Αθ. Χατζάρα και τη σχετική Δήλωση της οικογενειακής κατάστασης που έγινε στις 6 Δεκεμβρίου 1952. Αναλυτικότερα, στο Δημοτολόγιο του Δήμου Αγρινίου βρέθηκαν το πιστοποιητικό γάμου και η οικογενειακή με- ρίδα του Αθαν. Χατζάρα (αριθμ. 3893), όπου φαίνεται ο γάμος του με τη Ρήγα και μετά με την δέυερη σύζυγό του και τα ονόματα των δύο παιδιών τους, Θόδωρου και Κωνσταντίνου.
Βλ. μαρτυρία Θεόδωρου Ηλ. Ρήγανη, ετών 85, κάτοικου Μενιδίου από Φλωριάδα, ο οποίος είχε την Βάγια θεία από τον πατέρα του. Σύμφωνα με την μαρτυρία του, τα πέντε κορίτσια έγιναν κληρονόμοι της περιουσίας της Χατζάρα. Το μερίδιό τους το πούλησαν στον σύζυγο Αθανάσιο Χατζάρα εκτός από την Ευγενία, η οποία το είχε κρατήσει μέχρι πρόσφατα. 39. Βλ. Βιβλίον Γάμων, Επισκοπή Αιτωλίας και Ακαρνανίας, Ν. Αιτωλίας 466 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ ημερομηνία γέννησής του (16 Μαρτίου 1903), είχε κλείσει τα 38 του χρόνια, και εκείνη ήταν μερικά χρόνια μικρότερή του. Δεν γνωρίζουμε με βάση τα ως τώρα στοιχεία πώς και γιατί το όνομα Βάγια έγινε Κατίνα. Το όνομα πάντως Βάγια που προσδιόριζε την ως τότε ταυτότητά της, και το οποίο ως μονόγραμμα το κέντησε στα προικιά της, λίγα από τα οποία φυλάσσει με στοργή η τότε μικρή ψυχοκόρη της η Λούλα (Χαρίκλεια),40 η όμορφη 32χρονη γυναίκα το άφησε πίσω της και υιοθέτησε από επιλογή ή ανάγκη το όνομα Κατίνα –Κατίνα σύζυγος Αθανασίου Χατζάρα. Με αυτό το όνομα ανέπτυξε την αντιστασιακή της δράση, με αυτό τέλος το όνομα φαίνεται ότι εκτελέσθηκε και συντάχθηκε η Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου της στις 10 Μαρτίου του 1945, με δήλωση του συζύγου της Θανάση Χατζάρα.
Η συλλογική μνήμη, αλλά και ατομικές μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν το ζευγάρι42, κάνουν λόγο για μια ήρεμη, συζυγική ζωή που συμπληρωνόταν από τις καλές συγγενικές σχέσεις και από μια αξιοπρεπή κοινωνική ζωή –π.χ. συναναστρέφονταν πολύ την οικογένεια του γιατρού Πιτιά. Όμως πίσω από αυτήν την φανερή κοινωνικότητα υπήρχε μια αντιστασιακή δράση, οπωσδήποτε από την πλευρά της Κατίνας. Οι λίγες δημοσιευ- και Ακαρνανίας, επαρχία Τριχωνίας (ενοριακός ναός Αγίας Τριάδας). Ο γάμος δηλώθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 1942 στο Ληξιαρχείο του Δήμου Αγρινίου˙ βλ. επίσης, Ληξιαρχείο Δήμου Αγρινίου, Ληξιαρχική Πράξις Γάμων, αριθμ. 34/110. 40. Χαρίκλεια Κολλιά, το γένος Τσίρου, από τη Χούνη Ευρυτανίας. Γεννήθηκε το 1927. Έμεινε ορφανή από μητέρα και ο πατέρας ξαναπαντρεύτηκε. Εκείνη έγινε ψυχοκόρη της Κ. Χατζάρα και έμεινε στην νέα οικογένεια του Θαν. Χατζάρα πάνω από 20 χρόνια. Παντρεύτηκε το 1963 τον καπνεργάτη Χαράλαμπο Κολλιά από το Ξηρόμερο.
Ληξιαρχείο Αγρινίου, Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Θανάτων, αριθμ. 107/138. «Εξετελέσθη παρά των γερμανικών αρχών. Η πράξη συντάχθηκε κα- τόπιν της υπ’ αριθμ. 62/9.3.1945 διαταγής του εισαγγελέως Αγρινίου». 42. Η μητέρα μου τη συμπαθούσε πάρα πολύ. Ο άντρας της, ο Θανάσης Χατζάρας ήτανε υπάλληλος στο μαγαζί του πατέρα μου, ήταν ταμίας και λογιστής και οι άνθρωποι αυτοί συζούσαν. Για τα ήθη της εποχής ήτανε κάτι εξ- τρά, δεν ήτανε συνηθισμένο. Η μητέρα μου επειδή τον αγαπούσε πολύ το Θα- νάση κι εκείνος τη σεβότανε, επέμενε να παντρευτούνε. Και πραγματικά έτσι έγινε, τους πάντρεψε η μητέρα μου και διατηρούσαν καλές σχέσεις, μέχρι που τη συνέλαβαν. Θυμάμαι μας είχε δώσει μια ωραία φωτογραφία της. Την είχαμε για χρόνια… Οπωσδήποτε είχε αντιστασιακή δράση η Κατίνα η Χαντζάρα. Μα- ζευότανε στο σπίτι της –έτσι λέγανε τότε– μαζευότανε της αντιστάσεως άν- θρωποι». (συνεντ. ΠΜ). ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 467 μένες και οι προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αναφέρουν ότι συμμετείχε στην Εθνική Αλλη- λεγγύη και προωθούσε ένα σημαντικό έργο. Άλλοι μαρτυρούν ότι υπήρξε και σύνδεσμος για παροχή πληροφοριών.43 Με κά- ποιο τρόπο η δράση έγινε αντιληπτή, έγιναν συλλήψεις και πα- ρέμειναν για αρκετά μεγάλο διάστημα στη φυλακή –κατ’ εξαίρεση στη φυλακή της Αγίας Τριάδος– τα δύο από τα τρία μέλη μιας από τις ομάδες της Εθνικής Αλληλεγγύης, η Κατίνα Χατζάρα και η Αργυρώ Παπαστεργίου-Μουτζούρη. Οι μαρτυρίες αναφέρουν ότι η Κατίνα Χατζάρα βασανίσθηκε πολύ για να αποκαλύψει ονόματα και στοιχεία. «Δεν μας άφηναν να τη δούμε… Τη χτύπησαν πολύ… Την πήγαν στο νοσοκομείο και πήγα να τη δω… Δεν μπόρεσε να πει ούτε μια λέξη, τόσο ήταν μαυρισμένη… Δεν γνωρίζουμε περισσότερα…».44 Εκείνο που γνωρίζουμε είναι ότι εκτελέστηκε τη Μεγάλη Παρασκευή, η μόνη γυναίκα μαζί με άλλους 116 άνδρες και τους τρεις που απαγχονίστηκαν στην κεντρική πλατεία.45 Αυτές οι εκτελέσεις, με την έκδοση μάλιστα σχετικής ανακοίνωσης από τον στρατιωτικό διοικητή των Γερμανικών Μονάδων Ηπείρου, αποδόθηκαν σε αντίποινα για την ανατίναξη εκ μέρους ανταρτών του ΕΛΑΣ αμαξοστοιχίας διερχόμενης από το χωριό Σταμνά στις 9 Απρι- λίου του 1944 και το θάνατο γερμανών στρατιωτών. Οι προφορικές πηγές και οι μνήμες μαρτυρούν ότι οι εκτελέσεις «των 120 κομμουνιστών» ήταν επικείμενες. Στις φυλακές της Αγίας Τριάδος η Κατίνα Χατζάρα ήταν εμφανώς ανήσυχη για την τύχη της.
Η προηγούμενη βαρβαρότητα απέναντί της, η αδυνα- μία κάποιων άλλων να την βοηθήσουν έστω και την τελευταία στιγμή, όπως έγινε με την άλλη επίσης γυναίκα των φυλακών 43. Βλ. Θ. Κακογιάννη, ό.π., σσ. 136-137 πβ. και την μαρτυρία του Ν. Ι. Κανή ότι ήταν και μέλος του ΕΑΜ. 44. Μαρτυρία Χ. Κολλιά. 45. Ας σημειωθεί ότι στη λαϊκή μνήμη ο χώρος των εκτελέσεων μετατρά- πηκε σύντομα σε μνημονικό τόπο και στερεοτυπική συλλογική αναπαράσταση που ενεργοποιούσε μηχανισμούς αντίστασης απέναντι στην επίσημη πρακτική της λήθης. Βλ. σχετικά Κωνσταντίνα Μπάδα και Ευαγγελία Ματσούκα, «Προ- σεγγίσεις στην υλική μνήμη και στους μνημονικούς τόπους», στο Κατερίνα Κορρέ (επιμ.), Η έρευνα του υλικού πολιτισμού στα ελληνικά πανεπιστήμια, Πρακτικά Διημερίδας (Αθήνα 7-8 Μαΐου 2007), (Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2010), σ. 357-399. 468 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ της Αγίας Τριάδας, την Αργυρώ Μουτζούρη-Παπαστεργίου,46 μετέτρεπε σε βεβαιότητα το προαίσθημα της47. Ο πατέρας «δεν μπόρεσε να τη σώσει», αναφέρει ο γιος του, από τον δεύτερο γάμο του Θανάση Χατζάρα. «Δεν είχαμε κόσμο να τη σώσουμε», θα πει η κ. Χαρίκλεια. «Την κυνηγούσαν τα σκυλιά», θα πει κάποιος άλλος. Ποιος ξέρει γιατί τόσο πάθος… Οι μαρτυρίες και η λαϊκή εικονογραφία των τελευταίων στιγμών της, τη θέλει να οδηγείται στο θάνατο γενναία, άτρωτη αλλά μόνη. «Εγώ ήμουνα καμιά φορά φρουρός στις φυλακές… Μιλούσα με την κ. Κατίνα… Καλή γυναίκα… Λέγανε ότι την έπιασαν και θα την 46. Η Αργυρώ Μουτζούρη-Παπαστεργίου ήταν μαμή.
Ήταν οργανωμένη και συμμετείχε στην Εθνική Αλληλεγγύη. Συνελήφθη και φυλακίσθηκε στις φυλα- κές της Αγίας Τριάδας την ίδια μέρα με τη Κατίνα Χατζάρα. Από όσα η κοινω- νική μνήμη συγκρατεί, μάλλον υπήρξε προδοσία από άλλη γυναίκα που συνε- λήφθη και δεν άντεξε τις πιέσεις. Με την παρέμβαση κάποιου, η Παπαστεργίου γλύτωσε το εκτελεστικό απόσπασμα την τελευταία στιγμή. Ο γιος της Παπα- στεργίου Ευάγγελος, σημειώνει ότι «εγώ ήμουν δέκα χρονών περίπου, όταν την έπιασαν. Η μητέρα μου ήταν δυνατή και άξια γυναίκα. Ήταν, πρέπει να ήταν στην Αντίσταση. Στην αλληλεγγύη. Θυμάμαι μια φορά είχαν έρθει στο σπίτι οι Γερμανοί για να πιάσουν ένα δωμάτιο να μείνουν… Τρομάρα… Κάτι προκηρύ- ξεις η μάνα τις είχε πάνω στο γραφείο. Κέρωσε η μάνα…, να δεις σύμπτωση… ο αδελφός μου προπολεμικά ήθελε να μάθει γερμανικά κι είχε αγοράσει μια γραμματική… Την είχε πάνω στο γραφείο… Η μάνα με κινήσεις και ήχους τους έδειχνε ότι είναι μαμή και ότι εκεί θα υπάρχει φασαρία… Κοίταξαν τα δωμά- τια… Αυτοί κοίταξαν τα δωμάτια, γύρισαν πίσω κι έκατσαν πάνω στο γραφείο. Το μάτι έπεσε πάνω στη γραμματική, ενθουσιασμός, γέλια… μας άφησαν κι έφυγαν… Κοίτα σύμπτωση… γλυτώσαμε από την γραμματική…». (συνεντ. Ευ- άγγελου Παπαστεργίου, Αγρίνιο 2008). 47. «Ήταν Μεγάλη Βδομάδα. Η μητέρα μου της πήγε κουλουράκια, της πήγε πορτοκάλια, ό,τι συνήθως πηγαίνουνε και τη βρήκε πάρα πολύ φοβισμένη. Της είπε «κουμπάρα, θα με σκοτώσουνε». Της λέει «γιατί παιδί μου, γιατί να σε σκοτώσουνε;» μέσα στο γενικό γιατί να σε σκοτώσουνε; Μπα, μπα, με βά- λανε στο μάτι και θα με σκοτώσουνε». Αυτή ήταν και η τελευταία επαφή που είχε η μητέρα μου με τη Χατζάρα. Ήταν πολύ καλή, καλός άνθρωπος». (συνεντ. Λ. Παπαλέξη – Μπαμπάτσικου).
«…Η Κατίνα ήταν ντόμπρα γυναίκα, όμορφη με ωραία χαρακτηριστικά… Έρχόταν και στο σπίτι μας και πριν… Μόνο αυτές τις δυό γυναίκες τις είχαν παράμερα, σ’ ένα καμαράκι. Πήγαινα κάθε μέρα φαγητό στη μάνα μου. Υπήρχε και για τη Χατζάρα κάποιες φορές. Το μοιραζόντουσαν. Τη Χατζάρα την έβλεπα… Μου μιλούσε, έτσι μέσα από τα κάγκελα… Είχα δημιουργήσει την εντύπωση ότι δεν την επισκέπτονταν κανένας… Της πήγαινε φαγητό ο Μπαρ- λίγκας. Την τελευταία ημέρα, τη Μ. Πέμπτη πήγα να πάω φαγητό. Υπήρχε αναστάτωση. Η Κατίνα πολύ ανήσυχη… Φοβόταν. Κείνη τη μέρα μου έδωσε το τσίγκινο πιάτο της και το δαχτυλίδι της για να το δώσω στον άντρα της. Είχε ένστικτο ότι θα την εκτελέσουν…». (συνεντ. Ευαγ. Παπαστεργίου, 2008).
ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 469 εκτελούσαν γιατί έραψε μια σημαία… Είναι δυνατόν; Κείνη τη μέρα δε θέλω να τη θυμάμαι… Μόνη της, την έβλεπα… μόνη της…».
«Η μία ήταν η Κατίνα Χατζάρα (παντρεμένη με τον Θανάση Χατζάρα, έμπορο γυναικείων ειδών) που έμενε κοντά στην οδό Βλαχοπούλου, κάπου κοντά στο σπίτι του Πέρου. Η Κατίνα ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ. Ήταν η μόνη γυναίκα που εκτελέστηκε, θα το πω στη συνέχεια… Ανάμεσα στους μελλοθάνατους ήταν και η Κατίνα Χατζάρα που σας είπα. Πήγε και στάθηκε χώρια από τους άλλους. Φαινόταν ψύχραιμη στην αρχή και ήταν αμίλητη. Όπως τους πήγαιναν όμως για εκτέλεση, στη στροφή έπεσε κάτω στη γη. Φαίνεται πως λιποθύμησε. Τότε ένας στην πιάνει απ’ τα κότσια τους ενός ποδιού και την έσερνε μέχρι τη γωνία του κτιρίου, Ήταν μια εικόνα που δεν θα την ξεχάσω ποτέ. Σβάρνιζαν το κορμί της κάτω… το χώμα ήταν βρεγμένο απ’ την ψιχάλα…».49 Αυτή η μοναξιά, κοινωνική κατά βάση, ήταν προδιαγεγραμμένη για τις ανεξάρτητες και τις ελεύθερες γυναίκες έτσι κι αλλιώς˙ διπλά για όσες αντιστέκονταν. Όσον αφορά την Ελένη Ανδρεοπούλου, το όνομά της κατέ- γραψε πρώτη η ΕΠΟΝίτισσα Βιβή Γιαννακά στην ομιλία της στα πλαίσια Ημερίδας που οργάνωσε η Αρχαιολογική Εταιρεία για την Αντίσταση τον Ιανουάριο του 1983.50 Η Βιβή Γιαννακά, η 48. Μαρτυρία Αντώνη Πριονά (Πάτρα 2008, ετών 82). Ο Αντώνης Πριονάς υπηρετούσε στο τάγμα Ασφαλείας Αγρινίου. 49. Μαρτυρία του Ν.Ι. Κανή, συγκρατούμενου. Τη μεταφέρει η Χρ. Σπυ- ρέλη (επιμ.), Το χρονικό μιας συνάντησης. Αφιέρωμα στη Μ. Παρασκευή του 1944 στο Αγρίνιο (Αγρίνιο: Ίβυκος, 1998), σσ. 72-73. Βλ. και Δ. Τζίμας, Ρίζα Αγρινιωτών, τεύχ. 52, σ. 62, όπου η μητέρα του μαρτυρεί για την συνάντησή της με την Κατίνα Χατζάρα αργά το βράδυ της Μ. Πέμπτης, λίγο πριν από την εκτέλεση: «Εκεί που πέρναγα έξω από τις φυλακές βλέπω στην αυλόπορτα των φυλακών την Κατίνα, τη Χατζάρα, τη γυναίκα του Θανάση του Χατζάρα, να μου φωνάζει: «Κυρά Βούλα, έλα να σου δώσω να μου ανάψεις κι εμένα ένα κερί στον Εσταυρωμένο. Της το άναψα, νάναι καλά η γυναίκα. Με το καλό να βγει από κει μέσα».
Β. Γιαννακά, Κείμενο από τη διάλεξη που πραγματοποιήθηκε στο πλαί- σιο του αφιερώματος για την Αντίσταση, Ιστορική και Αρχαιολογική Εταιρεία 470 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ οποία μίλησε με θέμα την αντίσταση των γυναικών, σημείωσε μόνο ότι ήταν σύνδεσμος και εκτελέστηκε πίσω από το πάρκο.51 Από τη έρευνα που έκανα, βρήκα ότι όταν εκτελέστηκε ήταν 36 χρονών. Ήταν παντρεμένη με τον Επαμεινώνδα Ανδρεόπουλο του Αριστείδη, γεωργό, κάτοικο Αγρινίου, καταγόταν από την Ψιανή Ευρυτανίας, και το πατρικό της όνομα ήταν Κομματά, θυγατέρα του Σπυρίδωνα και της Αγγελικής Κομματά, οι οποίοι δεν ζούσαν. Στον δεκάχρονο έγγαμο βίο της είχε αποκτήσει πέ- ντε παιδιά (φωτογ. 4). Όταν τη συνέλαβαν, το τελευταίο της παιδί ήταν ένα κοριτσάκι μόλις έξι μηνών. Σύμφωνα με τις μαρ- τυρίες ήταν σύνδεσμος, αγρότισσα που δεν προκαλούσε υπο- ψίες. Μετέφερε σημειώματα από το Πυργί (Βελάουστα), όπου υπήρχε και το τυπογραφείο, προς την Οργάνωση του Αγρινίου. Συνελήφθη, φυλακίσθηκε βασανίσθηκε για να δώσει στοιχεία, και εκτελέσθηκε52 μετά την άκαρπη προσπάθεια των βασανι- στών της να αποσπάσουν πληροφορίες. Ενδέχεται μάλιστα κά- ποια από αυτά τα στοιχεία να αφορούσαν και τον αδελφό της που ήταν στον ΕΛΑΣ και μάλλον την είχε μυήσει. Με βάση τη Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου που έκανε ο σύζυγός της, «εξετε- λέσθη παρά στρατιωτών Τάγματος Ασφαλείας την 12ην Ιουλίου 1944». Στη φυλακή είχε μαζί της το εξάμηνο κοριτσάκι, το οποίο Δυτικής Στερεάς, 3 Ιανουαρίου 1983. Βλ. και Φιλ. Γελαδόπουλου, Μαρία Δη- μάδη. Μνήμες και Ελεγεία, ό.π. 51. Βλ. και Κ.Δ. Μαραγιάννης, ό.π., σ. 177, όπου σημειώνει ότι οι γερμανο- τσολιάδες συνέλαβαν στον Άγιο Χριστόφορο μια γυναίκα με το όνομα Μαρία Ανδρεάκη ή Ανδρεακάκη, η οποία μετέφερε σημείωμα τυπωμένο από το τυπο- γραφείο του Πυργίου προς την Οργάνωση του Αγρινίου. Η παραπάνω μαρτυ- ρία, εκτός από το όνομα, είναι μάλλον σωστή, δεδομένου ότι στο Πυργί τον μήνα Ιούλιο έγιναν εκτελέσεις «ράλληδων και άλλων» από τους αντάρτες.
«Ήταν μια γυναίκα, η οποία αυτηνή ερχόταν απ’ τα χωριά απάν’ και τ ‘ς είχανε δώσει ένα έγγραφο τώρα οι αντάρτες, τι τ ‘ς είχανε δώσει δεν ξέρω, και μόλις νεπιάσανε, το κατάπιε αυτηνή το έγγραφο, αλλά τ ‘ς εδώνανε ένα αυτό και έκανε, ν’ επιάσανε εν τω μεταξύ και το κάνε εμετό. Ω!! Εκείνη τη βα- σανίσανε. Μέχρι γάτα τ ‘ς είχανε βαλμένη μέσα στην κυλότα! Βάλανε τη γάτα και την κομματιάσανε απ’ κατ’… Ναι την είδαμε… Ύστερα ν’ φέρνανε να ν’ εκτελέσνε και είχε ένα παιδάκι, κοριτσάκι στο στήθος το βύζαινε, και το πή- ρανε οι άλλες γυναίκες στη φυλακή το κοριτσάκι και το φυλάγανε. Και αυτή να πούμε νε πήρανε το πρωί για εκτέλεση. Εκείνη την είδαμε όπως ναι, χτυπιόταν, ήταν ο Βαγγέλης ο μάγειρας, αυτηνή και ένας άλλος τον ξέχασα τον άλλον, τ ‘ς 3 μαζί, τη γυναίκα νε είχανε στη μέση και εβάλανε ριπή, τ’ ς θερί- σανε και τ ‘ς πετάγανε μετά μέσα στο λάκκο). (ΕΠΠΙ, αριθμ. συνεντ. 25).
ΚΑΤΟΧΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ – ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Η ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ 1940 – 50 471 μετά την εκτέλεσή της υιοθέτησε ένας δεσμοφύλακας. Η συλ- λογική/κοινωνική μνήμη, ίσως και η οικογενειακή, δεν προσδιορίζεται από το θάνατο αυτής της αγωνίστριας γυναίκας, μητέρας, αδελφής και συζύγου. Σε κάθε περίπτωση, η οικογένεια και τα ανήλικα μέλη της πλήρωσαν κοινωνικά τον θάνατο της αγωνίστριας μητέρας τους. Τον πλήρωσαν, όπως οι περισσότεροι, με τον φόβο και τη ντροπή που καλλιεργούσε το μεταπολεμικό κράτος της εθνικοφροσύνης. Απομένει ακόμη πολλή έρευνα για την αποκατάσταση της ιστορίας, και προπάντων απομένει η ευθύνη για κοινωνική και ηθική κατάσταση. Είχα την ευκαιρία να επικοινωνήσω με κάποια μέλη της οικογένειας, και κυρίως με την κόρη της, την Παρασκευή Ανδρεοπούλου, κάτοικο Αθηνών, η οποία φαίνεται ότι διεκδικεί το δικαίωμα να συντηρήσει την οικογενειακή καταρχήν μνήμη της αγωνίστριας μητέρας. Για την Αγγέλω Στεργιάκη τα στοιχεία είναι λιγοστά. Ζούσε στα Νταλιανέικα, περιοχή που βρισκόταν πίσω από το πάρκο προς την Αγία Παρασκευή, και που σηματοδοτούσε τον δρόμο προς τις αντάρτικες δυνάμεις του ΕΛΑΣ.
Η αγρότισσα Στεργιάκη ήταν σύνδεσμος της πόλης με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Μαζί με τη μεταφορά των ξύλων που κατέβαζε στο Αγρίνιο για να τα πουλήσει, μετέφερε και σημειώματα και πληροφορίες ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και των οργανώσεων του ΕΑΜ στην πόλη. Συνελήφθη, και σύμφωνα με την καταγραμμένη μαρτυρία του Γ. Γιαννούτσου54 και της Β. Γιαννακά, υπέστη φρικτά βασανιστήρια από τους ταγματασφαλίτες και στη συνέχεια εκτελέστηκε κατά μια μαρτυρία από τον ίδιο τον Τολιόπουλο. Η Αγρινιώτισσα Μαρία Καραμπίνη-Στάικου, σύμφωνα με τις 53. Συνέντευξη Γ. Κανατά, ετών 82 (Αγρίνιο 2004): «Εδώ απ’ το Αγρίνιο, αν συνέβαινε να πας από δω, απ’ τα Νταλιανέικα, εδώ ίσα παν’ θα πήγαινες στις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Αν πήγαινες απ’ τον Άγιο Χριστόφορο, που εί- ναι το Κέντρο “Η Γαρδένια”, εκεί πήγαινες στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ». 54. Αγγελική Στεργιάκη: Ο Γιώργος Γιαννούτσος (Φ. Γελαδόπουλος, ό.π., σ. 99) αναφέρει ότι χρησιμοποιούσε τακτικά ως σύνδεσμο και μια χωριάτισσα, τη Στεργιάκη, που έμενε στα Νταλιανέικα. Όπως σημειώνει οκτώ κέντρα – δίκτυα πληροφοριών είχαν οργανωθεί, και μέσα σε αυτά έπαιζαν σημαντικό ρόλο οι γυναίκες: π.χ., η Νίκη Βέλλιου κρατούσε ένα κέντρο κι έμεινε στο Πάρκο (στα Παναρέικα), ενώ στο κέντρο 3 πρωτοστατούσε η Δημάδη. 55. Β. Γιαννακά, ό.π. 472 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΠΑΔΑ μαρτυρίες, ήταν σύνδεσμος και πιάστηκε από το Τάγματα Ασφαλείας του Τολιόπουλου και εκτελέστηκε έξω από το Σχολείο στο Δοκίμι. Ωστόσο, προς το παρόν δεν έχω εντοπίσει άλλα στοιχεία, ακόμη και στο Δημοτολόγιο του Δήμου Αγρινίου. Η έρευνα και η καταγραφή της βιωμένης εμπειρίας και της μνήμης για την δεκαετία 1940-1950 συνεχίζεται. Ωστόσο, τα ως τώρα διαθέσιμα στοιχεία δηλώνουν ότι οι κάθε λογής πόλεμοι και οι συνέπειές τους είναι έμφυλοι δηλαδή κατά φύλο προσδιορισμένοι. Τόσο η σιωπή για το γυναικείο φύλο, όσο και η βία των αντιπάλων απέναντί του δείχνει ότι το φύλο αυτό και η σωματική του υπόσταση, έχει συμβολικά και πρακτικά μεταμορφωθεί σε σκηνή πάνω στην οποία λαμβάνει χώρα η εξέλιξη του πολέμου, της κατοχής και των σχέσεων εξουσίας και της βίας.
Βλ. Ενδεικτικά, M.A. Ackelsberg, Free Women of Spain: Anarchism and the Struggle for the Emancipation of Women (Bloomington: Indiana University Press, 1991)˙ J. Sally Alexander, Women’s Voices from the Spanish Civil War (London: Lawrence and Wishart, 1991)˙ M. Nash, Defying Male Civilization: Women in the Spanish Civil War (Denver: Arden Press, 1995)˙ Mangini Gonzalez Shirley, Memories and Resistant: Women’s Voices From the Spanish Civil War (New Haven: Yale University Press, 1995).
Alexios Katefidis
Η τηλεοπτική σειρά "Μαρία Δημάδη"
Κοινωνική σειρά εποχής 8 επεισοδίων διάρκειας 45 λεπτών. Διασκευή του ομώνυμου βιβλίου του Φ. Γελαδόπουλου Η ζωή της ηρωίδας της εθνικής αντίστασης Μαρίας Δημάδη, που εργαζόταν ως διερμηνέας στο γερμανικό φρουραρχείο του Αγρινίου κι έδινε χρήσιμες πληροφορίες για τις μετακινήσεις των γερμανικών στρατευμάτων στο ΕΑΜ. Η δράση της στηριζόταν στην εμπιστοσύνη που της έδειχνε ο γερμανός φρούραρχος Φον Κόρμαν και η οποία οφειλόταν στον έρωτα που έτρεφε προς το πρόσωπό της. Ωστόσο, ο αξιωματικός των S.S. Χάιντς, υποπτεύθηκε την αλήθεια και έστησε μια παγίδα με ψεύτικες πληροφορίες αποκαλύπτοντας το σύνδεσμό της με την αντίσταση, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να τη συλλάβουν και να την εκτελέσουν λίγες μόλις ημέρες πριν την απελευθέρωση...
ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Ελληνική
ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ: Γιώργος Πετρίδης
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ: Ελένη Σάνιου (Ελένη Δημάδη) Χρήστος Πάρλας (συνταγματάρχης Φον Κόρμαν) Βασίλης Κολοβός (Καρούζος) Χρήστος Ζορμπάς (Λευτέρης) Δημήτρης Κοτζιάς (Χάιντς) Αργύρης Παυλίδης (Ανδρέας) Γιώργος Κυρίτσης (Μιλτιάδης ο οδοντίατρος) Σπύρος Κωνσταντόπουλος (Παναγιώτης Βατούσης) Νίκος Γαροφάλου (Προκόπης ο φαρμακοποίός) Βασίλης Τσάγκλος (Θράσος) Παύλος Χαϊκάλης (Μιχάλης) Στράτος Παχής (δάσκαλος)
agriniopress
agrinionews
Αγρίνιο.. .Γλυκές Μνήμες