Ένα σπουδαίο Βυζαντινό μνημείο στο κάστρο της Παραβόλας χρήζει άμεσης συντήρησης. Η στέγη ήδη είναι ετοιμόρροπη.
Στο Βουκάτιο λόφο στην Παραβόλα, παραπλεύρως του Κάστρου, υψώνεται η Κοίμηση της Θεοτόκου. Ένα σπουδαίο Βυζαντινό μνημείο με ιδιαίτερα σημαντικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Το σημαντικότερο όλων όμως και το χαρακτηριστικό εκείνο που καθιστά το συγκεκριμένο μνημείο υψίστης σπουδαιότητας, είναι το γεγονός ότι ουδέποτε έπαυσε να λειτουργεί. Η οικοδομική του εξέλιξη πέρασε από τέσσερις περιόδους, με την αρχική να κατατάσσει το μνημείο στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Τα κύρια δομικά γνωρίσματα αποδίδονται στον 18οαιώνα. Χίλια και πλέον χρόνια μετά, η Βυζαντινή αυτή εκκλησία εξακολουθεί να υπάρχει και να λειτουργεί.
Η «Παναγία
του Κάστρου» λειτουργεί ως κοιμητηριακός ναός βεβαίως, αλλά και σε μεγάλες γιορτές. Δυστυχώς, με τον κίνδυνο ανά πάσα στιγμή να καταρρεύσει η στέγη ή και ολόκληρο το οικοδόμημα, αφού, παρά τις προσπάθειες και τις πιέσεις προς τους αρμοδίους, καμιά παρέμβαση δεν έχει γίνει για τη συντήρηση του σπουδαίου αυτού μνημείου. Οι πιστοί που εισέρχονται στην τρίκλιτη Βασιλικής ακούνε συχνά τη στέγη να τρίζει, βλέπουν τα θρύμματα να πέφτουν από ψηλά.
του Κάστρου» λειτουργεί ως κοιμητηριακός ναός βεβαίως, αλλά και σε μεγάλες γιορτές. Δυστυχώς, με τον κίνδυνο ανά πάσα στιγμή να καταρρεύσει η στέγη ή και ολόκληρο το οικοδόμημα, αφού, παρά τις προσπάθειες και τις πιέσεις προς τους αρμοδίους, καμιά παρέμβαση δεν έχει γίνει για τη συντήρηση του σπουδαίου αυτού μνημείου. Οι πιστοί που εισέρχονται στην τρίκλιτη Βασιλικής ακούνε συχνά τη στέγη να τρίζει, βλέπουν τα θρύμματα να πέφτουν από ψηλά.
Κι αν σήμερα παρατηρούνται τέτοια φαινόμενα, το χειμώνα με τις βροχές και το ενδεχόμενο χιονόπτωσης… κανείς δεν ξέρει αν η στέγη θα αντέξει.
Επαναλαμβάνουμε ότι η Παναγιά του Κάστρου λειτουργεί ως κοιμητηριακός ναός, πράγμα που σημαίνει ότι συχνότατα υπάρχει πλήθος κόσμου στο εσωτερικό της. Πέραν αυτού, μιλάμε για ένα μνημείο που άντεξε στο πέρασμα των αιώνων. Και δεν θα είναι καθόλου τιμητικό αν επί των ημερών της δικής μας γενιάς καταστραφεί ένα τέτοιο μνημείο…
Ο πρώην δήμαρχος Παραβόλας κ. Βασίλης Καπέρδας, που είχε κινήσει γη και ουρανό για να σωθεί το μνημείο, δηλώνει στο agrinioreport.com ότι υπάρχει μελέτη, από ειδικούς επιστήμονες, η οποία, όμως, δεν χρηματοδοτήθηκε ποτέ, κάτι που επιβεβαιώνει και ο π. Αριστείδης Αντωνιάδης, στον οποίο απευθυνθήκαμε. Ο ιερέας μας πληροφόρησε, μάλιστα, ότι η αρμόδια υπηρεσία αναγνωρίζει την ανάγκη άμεσης παρέμβασης στο μνημείο, έχει εγκρίνει τις απαραίτητες παρεμβάσεις, …αλλά δεν υπάρχουν τα χρήματα!
Η Παναγία του Κάστρου στο αρχαίο Βουκάτιο, ως εικόνα και μόνο αποτελεί την ιδανική αποτύπωση των δύο βασικών πυλώνων της ταυτότητάς μας: Ο αρχαίος μας πολιτισμός και ο Ελληνικός χριστιανισμός, σε μια ενιαία έκφραση που δημιούργησε τη σύγχρονη Ελλάδα. Αυτός είναι ο πολιτισμός και η ταυτότητά μας.
Έχουμε ιερή υποχρέωση να διαφυλάξουμε και να παραδώσουμε αυτό που κληρονομήσαμε στις επόμενες γενιές. Είναι αδιανόητο να αρνηθεί το υπουργείο Πολιτισμού να χρηματοδοτήσει το απαραίτητο έργο συντήρησης της Παναγίας του Κάστρου…
Η Παναγία του Κάστρου
Στοιχεία για την «Παναγία του Κάστρου» αντλούμε απ’ το εξαίρετο πόνημα του καθηγητή κ. Θανάση Παλιούρα «Βυζαντινή Αρχαιολογία»:
Στο λόφο της Παραβόλας, όπου στην αρχαιότητα υπήρχε «η ασήμαντος αιτωλική πόλις Βουκάτιον», υψώνεται η Κοίμηση της Θεοτόκου, ναός σημαντικός από αρχιτεκτονική και διακοσμητική άποψη. Στη σημερινή του μορφή αποτελείται από μια στενόμακρη αίθουσα (16.75Χ7.45) που διαθέτει μεγάλη ημικυκλική αψίδα εσωτερικής διαμέτρου 4.62 μ. στην ανατολική της πλευρά. Από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που σώζονται μπορούμε σε γενικές γραμμές να παρακολουθήσουμε την οικοδομική εξέλιξη και να επισημάνουμε τέσσερις περιόδους. Η αρχική παλαιοχριστιανική φάση του ναού εντάχθηκε στο κεφάλαιο των παλαιοχριστιανικών μνημείων.
Μεσοβυζαντινή περίοδος: Ο ναός εξακολουθεί να είναι τρίκλιτη βασιλική. Από την περίοδο αυτή σώζεται η αψίδα σε ύψος 3.50 μ. και μικρό τμήμα των ανατολικών τοίχων των πλάγιων κλιτών (214). Μεγάλο τρίλοβο παράθυρο με ισοϋψείς λοβούς διατρυπά τον κύλινδρο της αψίδας (215). Τώρα είναι τοιχισμένο. Λίθινοι αμφικιονίσκοι, που φέρουν λοξότμητα αποκομμένα επίκρανα, διαχωρίζουν τους λοβούς, που φέρουν πλίνθινα τόξα, στεφόμενα με οδοντωτή ταινία.
Μερικά από τα στοιχεία που υπάρχουν, όπως η ομοιότητα του παραθύρου προς το αντίστοιχο του Αγίου Δημητρίου Κατσούρη στην Άρτα (ισοϋψείς λοβοί, διαχωριστικοί κιονίσκοι με επίθημα) ή προς το επίσης όμοιο της νότιας αψίδας της Βλαχέρνας στην ίδια πόλη, οι κατά διαστήματα πλίνθινες ζώνες της τοιχοδομίας της αψίδας, φαινόμενο που παρουσιάζεται στις Δύο Εκκλησίες Σταμνάς και στην Επισκοπή Μάστρου, η χαρακτηριστική επιμήκυνση των λοβών του παραθύρου (1.66 ύψος) και ο απλουστευμένος τύπος των κιονίσκων με τα επίκρανα μας οδηγούν στη χρονολόγηση της δεύτερης φάσης του μνημείου, με μεγαλύτερη πιθανότητα, μέσα στον 10ο αιώνα.
Περίοδος εποχής Δεσποτάτου: Σε τρίτη φάση ο ναός περιορίστηκε στο μεσαίο κλίτος. Φαίνεται πως ύστερα από πιθανή ερείπωση ή καταστροφή ξαναχτίστηκαν εξαρχής σχεδόν οι πλαϊνοί τοίχοι, έτσι ώστε στη σημερινή μορφή να μην είναι δυνατή η ανασύνθεση του τρόπου διαίρεσης του πρώτου τρίκλιτου ναού. Συμπληρώθηκε η αψίδα από τη μέση και πάνω με παρόμοια ημικυκλική, αλλά με μικρότερη διάμετρο. Το νεότερο αυτό τμήμα διακοσμείται με πέντε αβαθείς ημικυκλικές κόγχες, φαινόμενο που παρατηρείται και στην Παρηγορήτισσα της Άρτας. Έτσι σε γενική θεώρηση η αψίδα απόκτησε βαθμιδωτή διάταξη, πράγμα που μας οδηγεί στη σκέψη ότι πιθανότατα η μεταγενέστερη συμπλήρωση να έγινε με βάση την παλιότερη μορφή της αψίδας. Η νότια πλευρά του ναού διασώζει καλύτερα τον τρόπο δόμησης και τη διακοσμητική συμβολή των «ανακαινιστών». Λίθοι ελαφρά επεξεργασμένοι στη εξωτερική πλευρά χτίζονται με τη βοήθεια άφθονου κονιάματος, ενώ οι οριζόντιες μονές ή διπλές στρώσεις πλίνθων τοποθετούνται χωρίς αυστηρή τάξη. Συχνά κάθετες πλίνθοι παρεμβάλλονται ακατάστατα στους αρμούς. Σε ορισμένα σημεία διασώζεται σπουδαίος κεραμοπλαστικός διάκοσμος. Πλίνθινη οδοντωτή ταινία προεκτείνεται οριζόντια σε όλο το μήκος της νότιας πλευράς και κάτω από το γείσο της δίρριχτης στέγης, διαγράφοντας κατά διαστήματα τόξα. Πιθανότατα έστεφε παράθυρα, ίχνη των οποίων διακρίνονται στο δυτικότερο άκρο του παλαιού τοίχου. Χαμηλά στην ίδια πλευρά, λίγο πάνω από το πεζούλι που υψώνεται μισό περίπου μέτρο από τη γη, διατηρούνται διακοσμητικά μοτίβα. Το πρώτο, ανατολικότερα, δημιουργεί ιχθυάκανθα με ομόρροπες γωνίες προς τα ανατολικά, και πάνω, σε δεύτερη ζώνη, διακρίνεται πλίνθινος διάκοσμος με επαναλαμβανόμενο σχέδιο που σχηματίζεται από τρεις οριζόντιες και τρεις κάθετες πλίνθους. Στη συνέχεια και προς τα πάνω δημιουργείται κάθετη ιχθυάκανθα που συναντά ρόμβο και κατόπιν διακόπτεται. Έχοντας υπόψη μας τον δεύτερο διάκοσμο, δυτικότερα, πρέπει να υποθέσουμε πως η ιχθυάκανθα θα συνεχιζόταν, αλλά οι γωνίες θα είχαν αντίθετη φορά. Πράγματι, στο δεύτερο διακοσμητικό μοτίβο σώζεται ιχθυάκανθα, όπου στη μισή ζώνη οι ομόρροπες γωνίες στρέφονται ανατολικά και στην υπόλοιπη μισή δυτικά σχηματίζοντας ρόμβο στο κέντρο. Μεσολαβεί μια στρώση λίθων και πιο πάνω επαναλαμβάνεται το σχέδιο με τις τρεις οριζόντιες και τις τρεις κάθετες πλίνθους. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πως στη βόρεια πλευρά της αψίδας, σε πιθανή επισκευή που έγινε την ίδια εποχή, εντοιχίστηκε μικρό τμήμα ιχθυάκανθας.
Τα τμήματα του κεραμοπλαστικού διακόσμου, που διασώθηκαν, φανερώνουν πως στην τρίτη φάση το μνημείο, παρά τη σύμπτυξή του, διακοσμήθηκε πλούσια. Παρατηρήθηκε ότι ο τεχνίτης δεν είχε την ευχέρεια να στρέψει την πλίνθινη οδοντωτή ταινία στα σημεία των καμπυλωμάτων, ατέλεια που απαντά σε πρώιμα κυρίως μνημεία. Από την άλλη μεριά η ιχθυάκανθα (το opus spicatum) χρησιμοποιείται ευρύτατα τον 13ο αιώνα, αν και δεν είναι άγνωστη και παλαιότερα. Σπάνιος είναι ο συνδυασμός ιχθυάκανθας και ρόμβου και όχι συνηθισμένο το σχήμα με τις οριζόντιες και κάθετες πλίνθους. Στον 13ο αιώνα, που συμπίπτει με την κτηριακή δραστηριότητα των Δεσποτών της Ηπείρου, πιθανότατα χρονολογείται η μερική «ανακαίνιση» του μνημείου.
Περίοδος Τουρκοκρατίας: Στα μεταγενέστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο ναός επεκτείνεται δυτικά, τοιχίζεται το τρίλοβο παράθυρο της αψίδας και αφήνονται μικρά ανοίγματα, σαν πολεμίστρες. Ανοίγονται στις μακριές πλευρές τρία παράθυρα και μια τοξωτή είσοδος στην νότια πλευρά.
Σκαφικές και αρχιτεκτονικές έρευνες ίσως βοηθήσουν στην πληρέστερη ανασύνθεση του μνημείου, στον ακριβέστερο προσδιορισμό των πλάγιων κλιτών, στην εξακρίβωση του συστήματος διαίρεσης αυτών και της αρχικής στέγασης του
agrinioreport
