(Μαθήτριες του Δημοτικού Σχολείου λένε τα κάλαντα)
Αρκετά από τα παραδοσιακά έθιμα της Κατούνας της Πρωτοχρονιάς εξακολουθούν να τηρούνται, κυρίως στα ορεινά χωριά.
Παραμονή
-Τα παιδιά δεν άφηναν ούτε ένα σπίτι που να μην περάσουν να πουν τα κάλαντα. Υπάρχουν πολλές ιστορίες με τα κάλαντα και γινόταν συναγωνισμός ποιος θα μαζέψει περισσότερα χρήματα.
Από το βράδυ πολλοί νοικοκυραίοι ετοίμαζαν κέρματα για να υπάρχουν, γιατί ήξεραν πως το πρωί θα περνούσαν στρατιές τα παιδιά.
Σε μερικά σπίτια που δεν άνοιγαν για τα κάλαντα, τα παιδιά έκαναν θόρυβο επίτηδες για να τους ξυπνήσουν. Σε άλλα σπίτια που είχαν περάσει και τα είχαν πει άλλα παιδιά, οι νοικοκυραίοι τους έλεγαν «ταπαν άλλοι», πολλές φορές αυτό το έλεγαν και για να αποφύγουν τα παιδιά έτσι να μην σηκωθούν από το κρεβάτι και μερικοί από την τσιγκουνιά τους.
Πάντως στα παιδιά η θετική η αρνητική εικόνα που σχημάτιζαν για κάποιο σπίτι ήταν ανάλογα με το ποσό που τους έδιναν, και όπως είπαμε και πριν αν δεν τους άφηναν να τα πουν τότε σχημάτιζαν την χειρότερη.
Τα κάλαντα
Τα κάλαντα που λένε σήμερα
«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά
Κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ Άγιο θρόνος.
Αρχή που βγήκε ο Χριστός, Άγιος και Πνευματικός
Στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει
Άγιος Βασίλης έρχεται, όλους μας καταδέχεται
Από την Καισαρεία, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία.
Βαστάει πένα και χαρτί, ζαχαροκάντιο ζυμωτή
Χαρτί και καλαμάρι, δες και με το παλικάρι.
Το καλαμάρι έγραφε τη μοίρα του την έλεγε
Και το χαρτί ομίλει, άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη
Του χρόνου μας αρχή καλή και ο Χριστός μας οδηγεί
Κακία να αρνηθούμε μ’ αρετές να στολιστούμε»…..
Τα παλιότερα κάλαντα που είναι λόγο διαφορετικά από τα σημερινά
Άη – Βασίλης έρχεται,
Γενάρης ξημερώνει
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά
κι αρχή καλός μας χρόνος
Βασίλη πούθεν έρχεσαι
και πούθε κατεβαίνεις;
Από τη μάννα μ’ έρχομαι
και στο σχολειό πηγαίνω
βαστάει εικόνα και χαρτί
χαρτί και καλαμάρι.
Το καλαμάρι έγραφε
και το χαρτί ομίλει.
Βασίλη μ’ ξέρεις γράμματα
πες μας την Άλφα – Βήτα.
Και το ραβδί ήταν χλωρό
και πέταξε βλαστάρια.
Κι απάνω στα βλαστάρια του
πέρδικες κελαηδούσαν.
Δεν ήσαν μόνο πέρδικες
ήσαν και περιστέρια.
Πετάχτηκε μια πέρδικα
και πάει στην κρύα βρύση
και βρέχει τον αφέντη της
τον πολυχρονεμένο και δόμ’
και με τον κόπο μου…
Εκτός από τα κάλαντα που ξυπνούσαν όλο το χωριό, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές ζύμωναν και τη Βασιλόπιτα και έφτιαχναν και γλυκά, κυρίως ρεβανί που είναι το παραδοσιακό στην περιοχή μας και κουραμπιέδες πολλές μάλιστα αφού υπήρχε το ζυμάρι έφτιαχναν και τηγανίτες ή τηγανόψωμο για πρωινό.
Ακόμη τα παιδιά βάζουν στα τζάκια σκάλες για να τους ρίξει ο Άη – Βασίλης δώρα και να τα βρούνε το πρωί.
Στα σπίτια είναι έθιμο να παίζονται χαρτιά το βράδυ της Παραμονής της Πρωτοχρονιάς περιμένοντας την αλλαγή του χρόνου.
Πρωτοχρονιά
Πρωί –πρωί όλοι πήγαιναν στην εκκλησία για να τους βγει καλός και νέος χρόνος.
Μπουναμάς
Οι παππούδες οι γονείς και άλλοι συγγενείς, έδιναν μποναμάδες (Χαρτζιλίκι) στα παιδιά.
Ανήμερα εκτός από τους μποναμάδες στα παιδιά, τους δίνανε και κέρμα δίλεπτα, μονόλεπτα και πενταρούλες για να ειναι "σιδερένιοι".
Τα παιδιά με τα χρήματα που μάζευαν παίζανε και το «στριφτό».
Το στριφτό
Βάζανε μια μικρή πέτρα κάτω στο έδαφος, και από απόσταση πέντε μέτρων ρίχνανε τα κέρματα και σε όποιον το κέρμα πλησίαζε πιο κοντά στην πέτρα, τότε αυτός, έπαιζε πρώτος στο στριφτό.
Έβαζε στο χέρι του όλα τα κέρματα και τα έστριβε. Σαν το σημερινό «κορώνα ή γράμματα» «σταυρό η εικόνα». Σε κάθε αυλή, σε κάθε γειτονιά το στριφτό ήταν το κυρίαρχο παιχνίδι των μικρών και πολλών μεγάλων την μέρα αυτή.
Στις μέρες μας περισσότερο στριφτό έπαιζαν στην σκοτίνα, στην πλατεία, στην Αγία Παρασκευή και στο δημοτικό σχολείο.
Τα χαρτιά
Οι πιο μεγάλοι την πρωτοχρονιά, παίζανε χαρτιά στα σπίτια και στα καφενεία.
Χαρακτηριστικά θυμάμαι πως δίναμε μεγάλες μάχες στα χαρτιά με τους ζυμωτούς (Αθηναίοι ετεροδημότες που ερχότανε για τις γιορτές)
Την πρώτη μέρα κατά το έθιμο δεν πρέπει να τσακώνεσαι με την οικογένεια γιατί θα γίνεται έτσι το χρόνο.
Ανήμερα του Αγίου Βασιλείου πίστευαν οι παλιοί ότι μιλούν και τα ζώα.
Κουτσούνες -Ρόδια
Την Πρωτοχρονιά όλοι ρίχνανε πάνω από την σκεπή των σπιτιών τους κουτσούνες (μποτσάκια ή σκυλοκρέμμυδα) για να φεύγουν οι αρρώστιες.
Επίσης το ρόδι έχει περάσει και αυτό σαν γούρι στις μέρες μας και το πατάμε στην είσοδο του σπιτιού.
Το ποδαρικό - Γούρι
Αν τη πρωτοχρονιά δεις καλόν άνθρωπο πρώτα, θα πάει καλά η χρονιά κι αν δεις κακόν θα πάει άσχημα.
Επίσης όπως υπάρχει και σε πολλά μέρη της Ελλάδος μεγάλο ρόλο στο σπίτι παίζει τοποδαρικό δηλαδή το ποιος θα πατήσει το πόδι του, ξένος το πρωί την πρώτη μέρα του χρόνου. Προτιμούνται συνήθως μικρά παιδιά ή μεγάλοι σε ηλικία αρκεί να είναι συμπαθείς προς το σπίτι. Τότε όλα θα πάνε καλά αλλά αν είναι άλλα άτομα που αντιπαθούν πιστεύουν πως η χρονιά δεν θα πάει καλά ή το έχουν σε κακό.
Γι’ αυτό προσέχουμε ποιος θα πρωτοέρθει στο σπίτι για να φέρει γούρι, πολλές φορές οι συγγενείς στέλνουμε στα συγγενικά σπίτια μικρά παιδάκια για ποδαρικό «γούρι».
Οι κοπέλες κοιτάνε τα βουνά, που ποτέ τους δεν γερνάνε και δεν παθαίνουν τίποτε.
Όλοι κυρίως οι νέοι της οικογένειας την πρώτη μέρα του χρόνου έπρεπε να φορέσουν κάτι καινούργιο πάνω τους.
Βασιλόπιτα
Την παραμονή το βράδυ μόλις αλλάζει ο χρόνος η ανήμερα ης Πρωτοχρονιάς, ο οικοδεσπότης στο τραπέζι κόβει την βασιλόπιτα.
Κόβει πρώτα του Άη – Βασίλη ένα μεγάλο κομμάτι και μετά κόβει κατά σειρά ηλικίας τόσα κομμάτια όσα τα μέλη τους οικογένειάς του, όπως και ένα του σπιτιού, σε όποιον έπεφτε το ασήμι (φλουρί) που είχε μέσα, έλεγαν πως σε αυτόν ανήκει η χρονιά…
Η Μπουκουβάλα
Πρωινό και βραδινό φαγητό, συνήθως γινόταν την πρωτοχρονιά. Το πρωί γινόταν το «κραμπουκούκι» (είδος πίτας), και στη συνέχεια βάζανε στο τηγάνι ξύγκι από το γουρούνι και τσιγαρίδες.
Μόλις έλιωναν τρίβανε το κραμπουκούκι, και έβαζαν νόμισμα για την τύχη, και από ένα φυλλαράκι για να δούνε σε ποιόν «στρέχουν» τα ζώα του σπιτιού. Την τοποθετούσαν σε μικρό ταψάκι (νταβάς) και την πατούσαν με ένα κουτάλι για να ομορφύνει. Στη συνέχεια ο μεγαλύτερος την «σταύρωνε» και καθένας έπαιρνε από μια κουταλιά με τη σειρά έως ότου πέσει σε κάποιον το νόμισμα ή το φυλλαράκι.
Ενώ άλλοι έφτιαχναν μπουκουβάλα με ψωμί και έβαζαν μέσα λίγο χορτάρι, φύλλα από κλαράκι και μια δραχμή.
Κατόπιν το χώριζαν κατ’ άτομο και σε όποιον έπεφτε το χορτάρι είναι τυχερός στα πρόβατα, το κλαράκι ότι είναι τυχερός στα γίδια και το φράγκο ότι ήταν τυχερός στα χρήματα.
ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΟΥΤΙΒΗΣ
