Μετά από 220 χρόνια επανεκδόθηκε το τελευταίο βιβλίο του Παμπλέκη!

Μετά από 220 χρόνια αφάνειας ήρθε στο φως το τελευταίο βιβλίο του Μπαμπινιώτη φιλοσόφου Χριστοδούλου Παμπλέκη Απάντησις Ανωνύμου προς τους άφρονας αυτού κατηγόρους επ’ ονομασθείσα περί θεοκρατίας, που είχε εκδοθεί ανώνυμα το 1793 στη Λειψία, λίγες μέρες μετά τον θάνατό του. Μετά τον αφορισμό του, τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου, το βιβλίο σχεδόν εξαφανίστηκε.  Σήμερα είναι γνωστά μόνο δύο αντίτυπά του.

    Η δεύτερη έκδοση της Απάντησις... ολοκληρώθηκε στα τέλη του 2013 από τις εκδόσεις Κουλτούρα, με εκτενές εισαγωγικό σημείωμα του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Πασχάλη Κιτρομηλίδη (σ. 9-60) που μας παρέχει πληροφορίες για τον Ξηρομερίτη φιλόσοφο, τη ζωή, τα έργα του, τις φιλοσοφικές του απόψεις, τη σημασία των έργων του και την παράδοση του κειμένου. Όπως μας πληροφορεί στο τέλος του εισαγωγικού σημειώματος ο κ. Κιτρομηλίδης, η έκδοση βασίζεται σε αντιβολή των δύο γνωστών αντιτύπων, τα οποία δεν παρουσιάζουν αποκλίσεις μεταξύ τους και έγινε διόρθωση τυπογραφικών λαθών. Οι διορθώσεις περιορίζονται στις απολύτως απαραίτητες έτσι ώστε να μην παρακωλύεται η κατανόηση του κειμένου.

   Μετά το εισαγωγικό σημείωμα ακολουθεί το βιβλίο του συμμαθητή του Παμπλέκη στην Αθωνιάδα Διονυσίου, επισκόπου Πλαταμώνος το 1793, η Ακολουθία του ετεροφθάλμου και αντίχριστου Χριστόδουλου του εξ’ Ακαρνανίας (σ. 61-112), που υπήρξε η αφορμή για τη συγγραφή από τον Παμπλέκη αυτού του βιβλίου. Στις επόμενες σελίδες (113-228) ακολουθεί το έργο του Παμπλέκη. Στο επίμετρο (σ. 229-318) περιλαμβάνεται «Ο εξωστρακισμός του ασεβούς Χριστοδούλου του μονοφθάλμου του εξ’ Ακαρνανίας ήτοι το κατά της ασεβείας αυτού εξενεχθέν, και εν πάσαις ταις των Ορθοδόξων Εκκλησίαις αναγνωσθέν φρικτόν Συνοδικόν ήδη πρώτον τυπωθέν μετά προοιμίου δαπάνη φιλοχρίστων (Το βιβλιαράκι αυτό εκδόθηκε το 1800 στη Βούδα από το Βασιλικό Πανδιδακτήριο) και η προσφώνηση της Ακολουθίας «Τω Γαληνοτάτω και φιλανθρωποτάτω μεγάλω Γαϊδάρω, του σοφωτάτου και αγχινουστάτου Μπερτόδουλου»,  που υπογράφεται με τα αρχικά Ν.Ν. Το βιβλίο κλείνει με το υστερόγραφο (σ. 301-316) του καθηγητή Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μάριου Μπέγζου για τη θρησκευτική κριτική της θρησκείας.

    Εκτενή αποσπάσματα και των δύο έργων δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά το 1970 από τους Λαδά και Χατζηδήμο στο έργο τους Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1791-1795  (σ. 168-205).  Με την τωρινή έκδοση παρουσιάζονται για πρώτη φορά ολοκληρωμένα τα δύο βιβλία και δίδεται η δυνατότητα στους μελετητές να μελετήσουν δύο κείμενα που επέφεραν μεγάλη αναστάτωση στις ελληνικές παροικίες της Βιέννης και της Λειψίας, αλλά και στους κόλπους της Εκκλησίας. Η Ακολουθία (1793) ήταν ένα υβριστικό και ακραίο κείμενο, που δεν στρεφόταν με σκληρότητα μόνο εναντίον του Παμπλέκη, αλλά και εναντίον του Διαφωτισμού.

   Από μια άποψη, το έργο αυτό είναι η πιο ενδιαφέρουσα εκδήλωση του παραδοσιακού και αντιδραστικού πνεύματος ενάντια στον Διαφωτισμό. Στην 4η σελίδα της περιελάμβανε ξυλογραφία, στην οποία παριστάνεται ο Παμπλέκης με ράσο και καπέλο καθισμένος στο γραφείο του να γράφει και μπροστά του ένας διάβολος. Ανάμεσα στον Παμπλέκη και το διάβολο αναφέρει: «συνέλαβες πόνον/ και έτεκες ανομία/ λάκκον γάρ ώρυ/ξας και εν αυτώ περιπέπτωκας» και από κάτω: «Νέκταρ εμοίσιν οπηδοίσ’ αθεΐης δωρούμαι,/ Βολτέρου, ήδε Ροσσού φέρτερος Ευχόμενος» (στη δεύτερη έκδοση η ξυλογραφία βρίσκεται στο Επίμετρο, στη σελίδα 274). Η Ακολουθία στρεφόταν κατά της προφορικής διδασκαλίας του Παμπλέκη και όσων διηγούνταν στον κύκλο του στη Λειψία για τη συμπεριφορά του κλήρου στη Βιέννη και για τις διώξεις που υπέστη ο ίδιος από αυτούς και κατά των φιλοσοφικών του απόψεων, όπως αυτές εκφράζονται στο βιβλίο του Περί φιλοσόφου.

    Εν, ολίγοις, η Ακολουθία αναφέρει πως αρνείται να δεχθεί το τρισυπόστατο του Θεού και έτσι τον κατηγορεί ως άθεο και οπαδό του Επικούρου. Η βιαιότητα και οι ύβρεις του Διονυσίου οδήγησαν, λίγους μήνες μετά, τον Παμπλέκη να γράψει βιαστικά ένα εκρηκτικό έργο, αντίστοιχο του οποίου δεν βρίσκουμε στα χρονικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Όμως δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει και την έκδοσή του ολοκλήρωσαν οι μαθητές του λίγες μέρες μετά τον θάνατό του. Μαζί με την Απάντησιν συνεκδόθηκε και η Ακολουθία, για να μπορεί ο αναγνώστης να συγκρίνει και να κρίνει τα δύο κείμενα. Στην αρχή o Παμπλέκης υπερασπίζεται τον εαυτό του και κάνει λόγο για τις διώξεις που υπέστη στη Βιέννη από αυτούς εχθρούς του. Όσον αφορά τη διδασκαλία του, υποστηρίζει ότι δίδασκε την αλήθεια και τη δικαιοσύνη στους μαθητές του και όχι την αθεΐα. Στη συνέχεια δηλώνει ότι αποδέχεται και ασπάζεται τις άγιες γραφές, όσες όμως μετά του ορθού λόγου διδάσκουν την αλήθεια. Για τους αγίους και τους προφήτες γράφει ότι τους αποδέχεται ως ανθρώπους προκομμένους στην εποχή τους -άλλωστε, τονίζει, έτσι τους δοξάζει και η εκκλησία- και πιστεύει σε μια και μόνη άπειρη και αναγκαία αρχή. Επίσης, απορρίπτει τις κατηγορίες ότι ευθύνεται για τη διάλυση της Αθωνιάδας και αναφέρει πως λυπάται και για τις θέσεις του δασκάλου του Ευγενίου Βούλγαρη.

   Και κλείνοντας γράφει (σ. 168 της 1ης έκδοσης, 2η σ. 228): «Ας γένηται λοιπόν, ό,τι και αν γένηται, εγώ πλεόν τον τυραννικόν ζυγόν του ιερατικού τούτου τάγματος, και των τούτου αφρονεστάτων και ανοητάτων οπαδών και ακολούθων δεν δύναμαι, κατ’ αλήθειαν να τον υποφέρω πλέον, όχι μόνον δι’ ότι ελεύθερος εγεννήθην, και ελεύθερος θέλω να αποθάνω, αλλά και εις τελείαν αναισθησίαν να μεταβάλω, ως προείπον τούτο, την αισθητικωτάτην μου φύσιν, τούτο είναι πάντη αδύνατον εις εμέ. Αφίημι τοιγαρούν άπαντας τους φρονίμους διακριτικούς και λόγον ορθόν έχοντας, ίνα μοι περί απάντων των ειρημένων την οποτέρα τούτοις δόξη, μέλαιναν ή λευκήν ψήφον δίδωσι». Περίπου δύο μήνες από την έκδοση του βιβλίου και περίπου τρεις μήνες από τον θάνατο του Παμπλέκη, ήρθε ο συνοδικός αφορισμός του (Νοέμβριος), στον οποίο περιέχεται η συνολική καταδίκη του δυτικού Διαφωτισμού από την ανατολική Εκκλησία και παρουσιάζονται ως όργανα του σατανά ο Βολταίρος, ο Σπινόζα και τους ομόφρονές τους.

    Χάρη στην Απάντησιν του Παμπλέκη γνωρίζουμε τις αναζητήσεις, τους προβληματισμούς και τους προσανατολισμούς του Ελληνικού Διαφωτισμού, αλλά και τις διενέξεις και τις εσωτερικές ιδεολογικές αντιπαραθέσεις και διαμάχες στις ελληνικές κοινότητες της Βιέννης και της Λειψίας.  Στο έργο του Παμπλέκη, εκτός από την προσωπική του υπεράσπιση, βρίσκουν τη θεωρητική τους αποτύπωση και οι κοινωνικές αλλαγές που συντελούνται την εποχή αυτή στον υπόδουλο ελληνισμό και το όραμα της ελευθερίας που σφυρηλατείται. Αναφορικά με το έργο του Παμπλέκη έγιναν, και γίνονται ακόμα και στις μέρες μας, σημαντικές παραλείψεις και πολλές ασάφειες. Έτσι γύρω από το πρόσωπό του απλώθηκε ένα πέπλο μυστηρίου και μια ιδιότυπη σιωπή για το έργο του, παρ’ ότι πολλοί ομολογούν πως υπήρξε σημαντικός λόγιος. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κ. Κιτρομηλίδης (σ. 50): «Θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο Χριστόδουλος Παμπλέκης είναι πλέον ενταγμένος με μεγαλύτερη ευκρίνεια στην πλειάδα των μορφών και των πηγών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και το έργο του, γνωστό πλέον και προσιτό στο σύνολό του, προσφέρεται για αναγνώσεις, ερμηνείες και κριτικές θεωρήσεις από τις νεότερες γενιές των ερευνητών».    

    Πιστεύουμε πως η παρούσα έκδοση των τριών έργων θα βοηθήση στη διερεύνηση μιας προσωπικότητας και των γεγονότων που προκάλεσαν τόση αναστάτωση σε δύο σημαντικά πνευματικά κέντρα του ελληνισμού στο εξωτερικό και είχαν σημαντική επίδραση στην πνευματική πορεία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. 

ISBN 978-960-8431-55-3

Το βιβλίο διατίθεται από τις Εκδόσεις Κουλτούρα, Μαντζάρου 4 Αθήνα.

Βιογραφικά

    Ο Ακαρνάνας Χριστόδουλος Παμπλέκης είναι ένας ακόμα Έλληνας φιλόσοφος της εποχής της Τουρκοκρατίας, που γεννήθηκε το 1733 στην Μπαμπίνη Αιτωλοακαρνανίας και πέθανε το 1793 στη Λειψία. Το πρόσωπο του παρέμεινε σχεδόν άγνωστο, γιατί ως ένα σημείο και ο ίδιος το επεδίωξε. Εξ άλλου, την εποχή αυτή πρόβαλαν οι μεγάλες μορφές του νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Βούλγαρης, ο Ρήγας  και ο Κοραής. Για πολλά χρόνια επικρατούσε σύγχυση γύρω από τη ζωή και το έργο του, αλλά και γύρω από το όνομα και τον ακριβή τόπο καταγωγής του. Αρκετοί σύγχρονοι μελετητές ασχολήθηκαν αποσπασματικά με τις φιλοσοφικές του απόψεις, πάντα όμως μέσα στο πλαίσιο μελετών που αφορούσαν τον νεοελληνικό Διαφωτισμό. Σε αυτό συντέλεσε και το γεγονός, ότι το έργο του από την αρχή δεν θεωρείται πρωτότυπο, αλλά ως συνιστάμενο από μεταφράσεις και αποδόσεις νεωτεριστικών δυτικών απόψεων. Η πρώτη αναφορά στον Παμπλέκη γίνεται μετά τον θάνατό του από τον Γ. Ζαβίρα στο έργο του Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον το 1800.

    Ο πατέρας του ήταν ο Ευστάθιος Παμπλέκης, ο οποίος ήρθε κυνηγημένος από την περιοχή της Θεσσαλίας και εγκαταστάθηκε στην Μπαμπίνη, όπου και παντρεύτηκε. Όμως, άγνωστο κάτω από ποιες συνθήκες, αναγκάστηκε να πάρει το νήπιο και να γυρίσει πίσω στη Θεσσαλία. Το τέλος του πατέρα του ήταν άσχημο, αφού γδάρθηκε ζωντανός και στη συνέχεια κομματιάστηκε από τους Τούρκους. Έτσι, ο μικρός Χριστόδουλος βρέθηκε στη Ραψάνη αιχμάλωτος, μόνος και απροστάτευτος. Ευτυχώς τον λυπήθηκε ο Καλλίας από το Λιτόχωρο, τον εξαγόρασε και τον πήρε υπό την προστασία του. Ο Καλλίας, αφού διέκρινε το πνεύμα και τη φιλομάθειά του, τον έστειλε σχολείο, αρχικά στο Λιτόχωρο και αργότερα στη Ραψάνη.

    Σε ηλικία 20 ετών ο Παμπλέκης πήγε στην Αθωνιάδα Ακαδημία. Εκεί φέρεται να αναμίχθηκε στις έριδες των Κολλυβάδων, που τελικά οδήγησαν στη διάλυση της σχολής. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1793, κατηγορείται ότι είχε κάποια ανάμιξη στη φυγή του Βούλγαρη από το Άγιο Όρος και τη διάλυση της Αθωνιάδας. Όμως ο Παμπλέκης δεν είχε καμμία ανάμιξη σ’ αυτές τις έριδες και καμμία ευθύνη στην εκδίωξη του Βούλγαρη. Αντίθετα, όπως αναφέρει στο έργο του Απάντησις…, πάντα τον σεβόταν ως δάσκαλό του και τον μακάριζε.

    Ο Παμπλέκης έφυγε από την Αθωνιάδα γύρω στο 1758 ή 59 και μέχρι το 1781 δεν έχουμε σαφή στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του. Πρώτος Ευρωπαϊκός σταθμός του ήταν η Βενετία, όπου εξέδωσε το πρώτο το βιβλίο το 1781, το Αληθής πολιτική. Στη συνέχεια πήγε στη Βιέννη, όπου εξέδωσε το φιλοσοφικό του έργο Περί φιλοσόφου… και τέλος στη Λειψία, όπου και άφησε την τελευταία του πνοή στα μέσα του Αυγούστου του 1793 σε ένα άσυλο απόρων, λίγες ημέρες πριν εκδοθεί το τρίτο του βιβλίο.

Γ.Σ.Μ.
aitoloakarnaniko.net